El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XXXVI
MediaWiki:Proofreadpage pagenum template
Tolos man sana kan maaraman nya su nangyari kan nagpakadara nin mga ilaw asin kan makita nya su bakong gayong tama na tayo kan mga nanggirilantas na mga dioses, si Ben Zayb, pano nin kabaldtan, asin igwa na kan pagoyon kan namamahala sa limbagan, nagdalagan pasiring sa saiyang harong -- sarong entresuelo, saen nagoontok na kasarsaro nin iba -- sa pagsurat kan pinakamarayrahay na articulo na sagkod pa man dai pa nabasa sa tangod kan langit nin Filipinas: an Capitan General mamondong mahalé kun dai nya ngona maaraman an mga kaomawan saiya, asin ini dai ikakatugot ni Ben Zayb, na igwa nin mabansay na puso. Nagtios sya, kun siring, na dai, dai makasayaw asin dai magkatorog kan bangging ito.
Mga madaging na hagayhay nin pagkatakot, nin kabaldian, magpasagin na narompag su kinaban asin nagkahorolog su mga bitoon, su mga bitoon na magkaguirang man, nagbaranggaan! Dangan sarong pangenot-na-tataramon na dai nasayodan, pano nin mga padamgo, mga pagririrong..., dangan ibinareta su pangyari magpoon sa kapinonan sagkod sa katapusan. Pinapagsawa nya su pangyari sa latok. Pinadakol su mga kataga nin tataramon, inobos su mga tago-tago nyang mga tataramon sa pagsaysay kan mga pagkapatirigaya asin an pagbobhoa nin salsa sa Saiyang Kahalangkawan sa saiyang diosnon na angog; inomaw su liksi sa pakasulit sa tanos na pagkamugtak, ibinugtak su payo sa namugtakan ngona kan mga tabay asin sa namumumugtakan pa na dati kan payo, su mga bitis; dinalitan nin nin sarong dalit an Kasoripotan nin Dios huli ta iningatan na gayo an siring kasinanglitan na mga tul-ang asin su parrafo lominuwas na marhay pagkatapus, maMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatela ngani ta naging bayani su Saiyang Kahalangkawan asin lalong halangkaw an nahologan, siring sa sabi ni Victor Hugo. Nagsurat, nagpunas, nagdudang asin naglinig kan saiyang isinurat tanganing, dai pakalapas sa katotoohan -- ini an saiyang napapalaen na kaogdan bilang sarong namamahayag lubos na gayong lumuwas na bilang mapanalaysay, dakula manongod sa pitong dios, matalaw asin hababa, kun dapit sa dai midbid na parahabon, “na nagrogaring na maghatol, natatakot asin tiwalang gayo kan horas mansanang ito kan kadakulaan kan saiyang crimen.” Sinabot nya su gawe ni Padre Irene sa paghorok sa irarom kan latok na “katubngan nin katutubong dasig, na su yamit nin sarong Dios nin katiwasayan asin kalolotan, dara sa bilog na pagkabuhay dai nahimong mapahubya; si Padre Irene boot na dumaphag sa criminal asin sa pagsunod sa tanos na linea ominagi sa irarom kan latok. Nakaorawi nin mga tunel sa irarom kan dagat, sinambit nya an sarong mokna ni Don Custodio, ipinagiromdom nya an halangkaw na adal asin an haralawig na mga paglakbay kan padi. Su kalonosan ni Padre Salvi iyo an labislabis na kolog na dominakop sa banal na franciscano, kan makita nya an kadikit na bunga na nagogo kan mga indio sa saiyang mga sermon; su pakahiro asin katakutan kan iba pang mga inanyayahan, kabilang sa mga ini su condesa na “nangatig” (nangabit) ki Padre Salvi, kamoninongan asin malipot na dugo nin mga bayani, torood sa panganib sa tahaw kan pagotob kan saindang mga katongdan, sa kataid kan mga ini su mga senador na mga romano, nagkararaka kan mga parasalakay na mga ikos, garong mga kinokurab na mga daragitay na mga nagkakatarakot sa atubang nin mga napipintang mga cucaracha. Dangan kaiyan asin sa paghaman nin katumang baga bilang kan mahab-on: karongawan, pananakig, kilas na paghiling, mga makanos na pamandok asin Ikosog kan kalagnon na kahalangkawan kan lahi! su saiyang banal na kagalangan kan makita nyang tiripon duman an siring kahalangkaw na mga tawo! Asin sominonod an sarong dakulang panarangin, sarong pagsadol, sa rong kapahayagan laban sa pagraot kan mga marhay na kaugalean, diyan minagikan an pangangaipo nin sa rong danay na hokoman militar, an kapahayagan kan estado de sitio sa laog kan estado de sitio na dati nang ipinahayag, sarong napapalaen na batas, mapagsagpong, MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatemarigon, huli ta kaipuhan na gayo, huli ta sukat nanggad na ipakita sa mga maraot na tawo asin sa mga criminal na kun sa ama asin maugayon an puso sa mga mahoyo asin mga makinuyogkuyog sa batas, an kamot marigon, danay, dai magdadarang ugay, mahigpit asin matagas sa mga laban sa gabos na pangatanosan minalapas kaiyan asin pinaglalanghadan an mga sinanglitan na mga katogonan kan bansa! Oho, mga ginoo, sinasakapiritan ini bako sanang kan karahayan kan kaporoan na ini, bako sanang kan karahayan kan bilog na kasangtawohan, kundi sa ngaran man kan Espana, sa dangog kan ngaran na kastila, an marhay na dangog kan banwaan na ibero (417), huli ta sa atubang kan mga bagay gabos mga kastila kita asin an wagayway kan Espana asin iba pa, asin iba, asin iba pa.
Asin tinapus su kasuratan kan patnogot na iniho:
“Lumakaw na tiwasay an maisog na manglalaban, na sa kamot na may kinabatiran pinagkanoroan an mga kapaladan kan bansang iniho sa mga masakiton na gayong panahon! Lumakaw na moninong sa pagsangongo kan maalimyong simuy kan Manzanares! Kami digdi mawawalat siring sa mga dayupot na mga tanod sa pagsamba kan saiyang giromdom, manggilantas kan saiyang mga madodonong na mga katigayonan, asin panghimaloson an dustang paghohomot laban sa makawiwiling pabalik, na samong matutuklasan dawa magkaipong pahubason an kadagatan! An siring kamahalagang reliquia sa bansang ini magiging daing katapusan na bantayog kan saiyang saga, dugong malipot asin dahas!”
Siring kaini an pagkatapus na makalibonglibong su kasuratan asin bago umaga ipinadara sa pasuratan kan pahayagan na igwa nang dating kapahintogotan kan censor. Asin kominatorog siring ki Napoleon pakatapus na mahanda su piano kan labanan sa Jena.
Pinukaw sya pagkaaga kaibang ibinalik su articulo na may kalakip na surat kan director, na an sabi ipinangalad kan Saiyang Kahalangkawan mahigpit asin lubosan na gayo na sambiton su bagay asin nagtogon na himutikan ano man na mga sarabisabi asin mga baretang maglakaw, na ipamugtak gabos na mga huringhuding, mga matatabang bareta asin mga osipon nin kapuwa tawo.
Sa ki Ben Zayb huli kan bagay na ito garo mansana MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatesyang ginadanan nin sarong aking matayo asin madasig, ipinangaki asin pinadakula sa maktring kasakitan asin kapagaian asin saen ibubugtak ngunyan an saiyang ab- hawon na kasuratan, an dakilang pamamantaag nin mapaglaban asin makatanosan na kapahayagan? Asin magisipisip na sa laog nin saro o duwang bulan babayaan nya an Filipinas, asin an articulong sinabi dai magkakaigwang lugar sa a huli ta panong masabi ito laban sa mga criminal sa Madrid naghahade duman iba man na mga kaisipan, hinahanap an ibang mga suwasanang, pinagtotorotirimbang an mga pangyayari, may mga jurado, asin iba pa, asin iba pa? Mga kasuratan na siring kan mga saiya, arog kan mga may hodong na mga aguardiente na piggigiribo sa Europa, marayrahay na ipagpabakal sa mga negro, good for negroes, an kalaenan lamang iyo ta kun dai kaito ominom an mga negro dai man sinda magkakaarano, alintanang an mga kasuratan ni Ben Zayb, basahon o dai kan mga filipino, nagkakaigwa nin bunga.
“!Kun magkaigwa lamang nin maginibong saro pang kalapasan noodma o nosaro!”’ an sabi.
Asin sa atibang kan pagisip dapit sa aking ito na nagadan bago malimbag, mga luminipot na bukol, asin kan makamateng nangdadalimasa su saiyang mga mata, nagbolos sa pakipagkita sa director. Kominirogkirog su director: ipinangalad ito kan Saiyang Kahalangkawan, huli ta kun makalakop an bareta na pitong darakulang dios magsipabayang habonan asin tarakaon nin sarong siisay daw alintanang nagpaparalabadlabad nin mga tenedor asin mga cuchillo, nasa panganib an bulanos na dangog kan Bansa! Asin huli kaini ipinagtogon na dai paghanapon su lampara siring man su mahabon asin nagpatanid sa mga masunod salya na dai mangdaralo-dagong magkaon sa harong na particular kun bakong parilibot nin mga alabarderos asin mga bantay. Asin nin huli ta kan bangging ito su mga nagpakadangog kan mga nangyari sa harong ni Don Timoteo kadaklan mga empleado asin mga militar, bakong masakit na mahimutik sa piblico su nangyari; mapadapit sa marhay na dangog kan bansa. Sa atibang kan ngaran na ini, idinoko ni Ben Zayb su saiyang payo na pano nin kabayanihan, pinagiisip nya si Abraham, si Guzman na Marhay, okun baga man si Brutus o iba pang mga soanoy na mga bayani sa salaysay. MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateAn síring na mga pagpapakasákit dai mangyáring magdánay na dai nin balos. An dios kan mga napapaháyag naoyonan ki Abraham-Ben Zayb.
Haros kan panahón mansanang ito napaduman su reporter dara su baretá na may sinalákay na sarong quinta sa pangpang kan Pásig, na pinag-aalingalingan nin nagkapirang fraile sa panahón nin tiginit! Iyo ito an bahigay asin in6maw ni Ben Zayb su saíyang dios!
Mahigit sa duwang ribong pisos an nakoa kan mga bandido, nalugadan nin makuri an sarong religioso asin duwang sorogoón... Su cura ipinanúmang siring sa saíyang makakaya an sarong silla na nagkabarari sa saíyang kamot.
“!Halat, halat!”’ an sabi ni Ben Zayb na nagtotomar nin mga; “apat na poló o limang pólong tulisan masaúib na gayo... mga revolver, mga sundang, mga escopeta, mga pistola... leon nakikilaban, silla... mga tokod..., nalugadan nin makuri... sampólong ribong pisos...
Asin entusiyasmado asin dai nasonoan kan mga pagkasaysay, sya mansana napaduman sa pinangyarihan, pinagiisipisip nya sa dalan sa descripsion kan combate. saróng talumpatí nin parigon nin boot na halé sa ngosó kan pamayo? Sarong katagá nin tataramon na pagbasangbásang sa ngosó kan religioso? Gabos na mga metáforas asin mga comparaciones, ipinánongod sa Saíyang Kahalangkawan, ki Padre Irene asin ki Padre Salvi, makakaangay na gayo sa nalugadan na religioso, asin su deskripsiyon kan mahabon sa lambang saro kan mga tulisan. Sa saíyang pagsurat makakapahalakbang sya ta masasambit nya an agama (418), an pagtubod, an pagkaúgay, an pagbagting kan mga batingaw, an mga titang na boot sa mga fraile kan mga indio, malódok asin matúnaw sa mga kataga nin tataramon asin mga kastilang mga dálit. Mababasa sya kan mga binibini sa capital asin masarabi:
“Si Ben Zayb, madásig siring sa leon asin malódok siring sa cordero!”
Pagdatong sa pinangyarihan, sa dakula nyang pagtaka naabtan nya na an nalugadan bakong iba kundi si Padre Camorra, na pinadusahan kan saíyang provincial na magbáyad sa quinta nin kagayagayahan sa pangpang kan Pasig, su saiyang mga kapilyohan sa Tiani. May sadit na lugad sa kamot, may ludog sa payo kan mapukán MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatesyang tikayá; tolo su mga tulisan asin may mga hámong sundang; su halagang nahab-on, limang pólong pisos.
“!Dai mangyayáring siring!” an sabi ni Ben Zayb; “kipota an ngimot mo... dai ka nakakaisi kan saímong pigsasabi!”
"!Kanigúan na dai ako makaisi, puñales!”
“Hare ka pagminangmang!... súkat na dakol su mga mahabon...” ;
“Tawo! parasorop ka nin tinta...” (419)
Nagkapasúhay na gayo. An mahalagang gayo ki Ben Zayb iyo na dai pagbotsanan su artículo, taohan nin halaga su pangyari tanganing lumuwas na marhay su saíyang hinandang kasuratan.
Su saindang pasúhay napotol nin sarong rimorimo. Su mga nagkadarakop na mga mahabon naggiribo nin mga mahalagang kapahayagan. Saró kan mga tulisan ni Matanglawin (si Cabesang Tales) sinabihan sinda na tumaragbó sa saíyang pangkat sa Santa Mesa, ta sasaralakaton su mga convento asin su mga harong nin mga mayaman... Kakanoroan sinda nin sarong kastilá, halangkaw, kayumanggi, maputi an buhok, na nagsasabi na sya naggagawe sa pagboot kan General, asin ta sya katood na gayo kaini; laen pa kaini seneguro sinda na masaro sainda su artilleria asin nagkapirang vegimiento, nin huli kaini dai dapat sinda magkaigwa nin and man na katakutan. Papatawadon su mga tulisan, asin manonongod sainda an sarong ikatolong kabtang kan saindang mga sinalakatan. An tanda sikat na sarong potok nin cañon, asin nin huli sayang su saindang paghalat, sa paghona kan mga tulisan pinagkararawan sinda, su iba nagharalé, su iba nagbaralik sa bikid kaiba an homot na manghihiinalos sinda sa kastila na makaduwa na pagbari kan saiyang tataramon. Kun siring, sinda, su mga nagkadarakop na mga mahabon, boot gumibo nin sarong bagay sa rogaring nindang pamamahala asin saindang sinalakay su kinta na saindang natuklasan na masayon na gayo, na ipinangakó ninda siring sa karapatdápat na itao an duwang kabtang kan saindang mga sinalakatan duman sa kastilang puti su búhok kun sakalé saiyang hagadon.
Su mga tandá nagkatarama sa mga ki Simoun, su MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatekapahayagan inakó siring sa sarong bágay na harayó sa pangyari asin sa mahabas ginámit su gabós na pasákit, sagkod kan máquina electrica, huli kan tampalasan na itong pananarangin. Alágad, su baretá kan pagkawará kan joyero nakaapod kan pangataman kan bilog na Escolta, asin nin huli ta may mga nagkaturuklasan na mga sinákong pólvora asin dakúlang bílang nin mga cartucho sa saiyang harong, su kapahayagan nagkaigwa nin gilagila nin katotoohan asin sa luhaylúhay su pangyari pinagpónan na likosan nin misterio, napatós nin alopóop, naghororon nin hiringhingan, nagaarabo, kaiba an mapangímon na mga paghiling, mga puntos suspensivos, asin dakol na mga daing kamugtakan na mga katagá nin tataramon. Su mga nabaretaan dai nagpakahalé sa saindang panggilantas, minaharalabá su sain- dang mga pandok, nangurulungsí kadikit na sanang kúlang tangáning dakol an mawaran nin pagísip kan matuklasan na may mga nangyari na dai pinagaramán.
"Marahay sana ta, ta nagpakaligtas kita! Siisay an masabi...”
Pagkahapon, si Ben Zayb, paranó su bolsa nin mga revolver asin mga cartucho, napadumán sa pagsongkó ki Don Custodio, na inabtan nyang nagpapagal na gayo sa sarong mokná laban sa mga joyérong americano. Hininghingan su tagapamaháyag sa tingog na matiwásay na gayo asin sa duwang pálad, mga katagang dai masabotan.
“Totoo?” an hapot ni Ben Zayb na kanayon kootan su kamot sa mga bolsillo, alintanang háyag na nanglu-lungsí.
“Asin kun saen ninda matuklasan...”
Tinapus su katagá nin tataramon nin sarong makahologan na kapahayagan. Iinitaas su magibong na takyag sa katopong kan pandok, su sa too lálong tikó ki kan sa wala, su mga pálad horoyayá sa salog, piniyong su sarong mata asin luminákad nin duwa pasíring sa enotan.
“!Pst, pst!” tuminaghoy.
“Asin su mga brillante?” an hapot ni Ben Zayb.
“Kun magkaturuklasan an mga ito...”
Asin hiniró naman su mga moró sa kamot na too na saiyang pinatarírik maghalé sa atubangan pasibog sa luwas, sa hiró nin kinikiyom na abanico, nin sarong MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatebágay na pinoponpon, nin mga labaflabad na nagtataririk nagsisighid nin mga bágay na nasa-laog lámang nin ísip kaiba an mahusay na pagtagó huli sa liksi. Sominimbag si Ben Zayb sa pamamatáhaw nin saró man na hiró, na minuklat na gayo su mata, kominorondot asin mapagmawot na gáyong siningosingo su angkas, na garo bagang nádayag na kaonon na angkas.
“Jhs!!!”