El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XXXV

by José Rizal

MediaWiki:Proofreadpage pagenum template

XXXV AN FIESTA

“Magsayaw sa ibubaw nin volcan.”

Pag-ikapitong horas nin banggi nagdadaratong na su mga inanyayahan: su mga harababang mga dios, mga saradit na empleado, mga subordinadong mga opisyal sa pamahalaan, mga escribiente asin mga parakarakal MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateasin iba pa kaiba an mga orog kaseremonyosong mga saludo asin mga hiro-hirong mga grabe, sa pagpoon, na baga mga bag-o pa lamang na magkanorod-an. An siring kakiring liwanag, an siring kadakol na mga tabing asin an siring kadakol na mga hobog nakakapagimponer nin sarong bagay. Dangan siring sa dati nang torood, nagsinorontokan sa hilom, nagtinaratapan sa tulak asin su iba nagtinaraohan nin baga mga pinagtotod-an nang mga kodot. Su nagkakapira, sa pagkatotoo, nagpahiling nin gaweng sa may kabaldian sa pagpahiling na sinda tood sa mga bagay na mega orog karahay, !marasapa kun sinda torood! May sarong diwata na hominakay ta nakahiling nin sarong makasosépog na bulanos asin sominabi na napupinaw sya; may sarod man na nakipagribok sa saiyang dios, hinird su takyag ta sasampalon sya. Si Don Timoteo saludo digdi, saludo duman; naghohoyomhoyom, pigpapahiro su saiyang habayan, minasibog, minatorotoparing, minabirik nang padagos, asin iba pang hiro, mala ngani ta saro pang diwata dai nakatagal sinabihan su saiyang kataid, nagpalipod kan abanico:

"!Chica, abaa kamahalaga kan tawo! asin garo nanggad ananakot!”

Dangan, ominabot su kinasal, kaiririba si Dona Victorina asin su bilog na pangkat. Mga pagbabaté, mga karamayan, mga mapagampon na mega torotaptap sa novio, mga mapangotiil na mga paghiling, marigsok, mapanaliksik sa novia, sa gampi kan mga lalaki; sa gampi kan babaye, pagatidatid kan evibing, kan mga alahas, pagbana-bana kan karigonan, kan ginhawa, asin iba pa.

"!Si Psiquis asin si Cupido nagpahiriling sa Olimpo!” an sabi ni Ben Zayb sa irarom kan saiyang boot asin itinala sa isip an pagbagaybagay ta papaluwason sa orog karahay na bahigay.

Su novio igwa man nanggad kan mapagologolog na lawog kan dios nin pagkamoot, asin sa kadikit na marhay na boot mangyaring mamaloan na bugtakan nin pana su kaboktotan na ominabot na sa kotod, na dai nahimong matago kan kahigpitan kan frac.

Si Don Timoteo nagpoon nin pakamaté nin kolog sa habayan, luhayluhay nagharittihit su mga kalyos sa saiyang mga bitis, matanglay na su saiyang liog asin dai a giraray su Capitan General! Su mga darakilang dios, kabilang sainda si Padre Irene kasi Padre Salvi, MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenagarabot na, totoo, alagad dai pa su dakulang dagoldol (409). Dai sya namamatukaw, kinokurab; garong pigbabayo su saiyang daghan, nakakamaté sya na pinapaapod sya kan katalagahan (410), alagad kaipuhan ngohang magpataratara, maghoyomhoyom, asin dangan mahalé kuta, alagad dai nya nahimo, minatikaw, minatindog, dai nya nadadangog su mga isinasahbi saiya, dai nya isinasabi su mga naiisipan nya. Asin alintanang nangyayari an mga ini, pinagsasabihan sya nin sarong aficionade dapit sa saiyang mga cromos, tinotuyaw sya na seneseguro nanggad na nagpapakadigta sa lanob.

“!Nagpapakadigta!” an olit ni Don Timoteo na ginaganahan na kumambrag saiya; “alagad an mga iyan mga gibo sa Europa asin iyo an mga orog kamahal na nahimo kong matamo sa Manila! Nagpapakadigta sa lanob!”

Asin nanumpa si Don Timoteo na sa masunod na aldaw sisingilon niya su gabos na vale kan critico sa saiyang almacen.

May nadangog na mga siwik, dinalagan nin mga kabayo, katapustapusi!

“!Su General! — Su Capitan General!”

Malungsi sa kalodokan, bominuhat si Don Timoteo pinaghilom su kolog kan saiyang kalyos, asin kaiba su saiyang aki asin nagkapirang mga darakulang dios, luminusad sa pagsabat sa Magnum Jovem (411). Binayaan sya kan kolog, sa atubang kan kaborongan na lominaog saiya kan mga hidaleng ito: kaipuhan daw na homoyom sya o magpasagin grabe? sukat daw na gumawagaw kan saiyang kamot o maghalat na igawagaw kan General su saiyang kamot? Caramba! ngata ta dai nya naisipan an bagay na ini na ipakihumapot sa katood nyang si Simoun? Tanganing matago su saiyang molodok na kamatean hinapot su saiyang aki sa hababang tingog, na liwat na marhay:

“May ihinanda kang sarong talumpati?”

“Dai na nin mga panalumpati, papa, asin nangorog na kun ini an panonongdan kan talumpating iyan!”

Ominabot si Jupiter kaibahan si Juno, naging sarong-castillo nin fuegos artificiales, may mga brillante sa alapok, may mga brillante sa liog, sa magibong na takyag, sa magibong na abaga, sa bilog na lawas! Marayrahayon su nasosolot na gubing na sukla, na may halabang cola, binordahan nin mga birak na ralataw. MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateSiring sa mapanghiraw-od na pakimahérak ni Don Timoteo, ibinugtak kan Saiyang Kahalangkawan nin tunay na gayo su harong. Tinogtog kan orquesta su mareha real, asin su diosnon na pareja makamahalan na sominakat sa alfombradong hagyanan.

Su pagkagrabe kan Saiyang Kahalanekawan bakong pasagin lamang; sakalé magpoon kan pagdatong nya sa Kaporoan, iyo pa sanang pagmaté nya nin kamondoan; sarong bagay na malipungaw nakakatahob sa saiyang pagisip. Iyo ito an hiring tagumpay kan tolong taon na saiyang kapangyarihan, asin sa laog nin duwang aldaw, sagkod noarin pa man maglogsot sa siring kaitaas na kahalangkawan, Anong nabayaan nya sa saiyang talikondan? Dai isinasalingoy kan Saiyang Kahalangkawan an saiyang payo asin pinagmarahay nya na sa enotan maghiling, sa panahon na omaaboton! May dara syang kayamanan, darakilang halaga na nagkakatarago sa mga Banco sa Europa naghaharalat saiya, may mga hotel sya, alagad kadakol kan mga boot na saiyang pinapurula, dakol syang mga kaiwal sa Corte, su halangkaw na empleado naghahalat duman saiya! Iba pang mga general madaleng nagrayaman siring saiya, asin ngunyan mga dai nang sukat. Ano ta dai nagdanay nin halawig pang panahon siring sa ihinatol saiya ni Simoun? Dai, an marhay na dangog sukat mangibabaw sa gabos. Saré pa, su mga minataong-galang dai na minadoroko nin marhay siring kan énot; namamangnohan nya an mga nakapotitok na paghiling, asin makababaldi ngani; asin mapagmahal syang minapasalamat asin nagsasanay pati nin mga hoyom.

“!Talagang an tala-init nasa saiya nang solnopan!”’ an mapagmasid na tataramon ni Padre Irene sa pagdangog ni Ben Zayb; “kadakol na kan minahampang na minahiling saiya!”

“!Carambas! sa cura pa naman sasabihon nya iyan.

“Chica,” an hinghing sa saiyang kataid kan ominapod nin ananakot ki Don Timoteo, “nakita mo su falda?”

“Uy! su mga tabing kan Palacio!”

“!Halo tasin totoo! Tara dara nya gabos. Makikita mo ta magibo sya nin aliboy kan mga alfombra!”

“!Daing ibang mapapatunayan kaiyan kundi na may kalistohan asin kamuyahan!” an mapagmasid na tataramon kan agom na lalaki na sinagwe su saiyang agom nin sarong paghiling; “kaipuhan na maging matimol an MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatemga babaye!”

Sagkod ngunyan an makaugay na dios nakokologan pa kan singil kan modista.

“!Aki! taohi ako nin mga tabing na kagduwang pisos an vara asin makikita mo kun baga somol-ot ako kan mga dugnit na ini!” an may kabaldian na simbag kan diwata; “!Jesus! magtaram ka kun igwa na nin mga masamwang na saimong mga sinondan!”

Alintanang nangyayari an mga ini, si Basilio, sa atubangan kan harong, kasaralak sa pangkat nin mga osyoso, nagbibilang kan mga tawong nagrorologsot sa mga lunadan. Kan mahiling nya an siring kadakol na mga tawo na mga maogmahon, mga tiwalang gayo; kan makita nya su novio asin su novia, pigsosonod kan saiyang mga abay nin mga daing pagalamaam asin mga mabibining mga daragitay, asin pinagisipisip nya na magpapakasompong duman nin sarong makangingirhat na kagadanan, inabot sya nin hérak asin nakamateng naghuhubya su saiyang kaongisan.

Nagkaigwa sya nin horot na iligtas na siring kadakol na mga tawong mga dai nin pagalamaam, nagisip na sumurat asin magtaong pakadram sa may kapangyarihan; alagad may ominabot na sarong coche asin luminogsot si Padre Salvi asin si Padre Irene, magkasi nasisinangan na gayo, asin siring sa agi sanang panganoron, nagpururawas su salyang mga marhay na kaisipan.

“!Ano sako?” an sabi sa irarom kan saiyang boot “ta magbayad an mga banal huli sa mga parakasala!”

Asin dangan suminabi pa sa pagpatiwasay kan sa iyang kariworongan: (412)

“Bako akong tagapagbuyagyag, dai ako sikat magpalabilabi sa pagtiwala na ibinugtak sa sako. May utang ako saiya na labis pa kan utang ko sa gabos na mga iyan; sya an nagkotkot kan hukay kan sakong ina; an mga iyan iyo an gominadan saiya! (413) Anong labot ko sainda? Ginibo ko an gabos na mahihimo tanganing magi akong marhay, mapakinabangan; naghinguha akong makalingaw asin magpatawad; magtios ako kan gabos na mga pagpupumirit asin daing ibang hinahagad ko kundi pabayaan ako sa katiwasayan! Dai ako nagsasaraw sa kiisay man... Anong ginibo sakuya? !Rumulupad an saindang mga kabtang winarasak kan angkas! Kaniguan na an samong tinios!”

Dangan nahiling na naglusad si Simoun naiikim su MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatemakangingirhat na Pere, nakita nyang luhayluhay na ominagi sa zaguan, doko na baga naghohorophorop. Namatean ni Basilio na maluya su kinttad kan saiyang puso, na nangririlipot su saiyang mga bitis asin mga kamot asin su maitom na ladawan kan joyero garong dakulaon nang marhay asin makangingirhat, nalilikosan nin mga laad. Duman ominantord si Simoun sa may hagyanan na baga nag-aalangalang; dai naghahanos si Basilio. Su pagduwaduwa nagdanay lamang nin kadikit: itinongkahal ni Simoun su saiyang payo, suminakat na gayo sa hagyanan asin nawara.

Sa akala, kun siring, kan estudiante na mapotok su harong dai mahahaloy asin mga lanob, mga lampara, mga inanyayahan, atop, mga bintana, orquesta, nagrurulupad isinarabwag sa angkas baga sa-gogom na mga baga sa tahaw nin potok na baga hale sa infierno; nangalagkalag sa saiyang palibot asin sa paghona nya mga bangkay an saiyang nagkakahiriling bakong mga osyoso; nahihiling nyang rorotang an mga ito, garong pighihiling nya na napapano nin laad su angkas, alagad su kamoninongan kan saiyang isip nagtagumpay sa agi sanang alisngaw na ito nin payo na pinangangatigan kan punaw asin nagsabi sa irarom kan saiyang boot:

“Sagkod na dai lumusad, dai nin pagalaman. Dai pa minabot su Capitan General!”

Asin naghinguhang makita syang monininong na malupig nya an pangibigkibig kan saiyang mga bitis, asin pinag-aaling nya su saiyang sadiri huli sa pagiisip dapit sa ibang mga bagay. May nagtutuya-tuya sa laog kan saiyang ginhawa asin pinagsasabihan sya:

“Kun tinatakigan ka ngunyan, bago mangyari an iyo na sanang mga hidalé, paano an saiyang paggawé kun makita mo nang nagbobolos an dugo, nagraralaad an mga harong asin nagsisiriwik an mga bala?”

Ominabot su Saiyang Kahalangkawan, alagad dai kaito nagmangno su haghayon: pinagmamasdan nya su lawog ni Simoun na saro sa mga luminisad sa pagsabat saiya, asin nabasa nya sa saiyang dai mapapalop-ong lawog an hatol nin kagadanan sa gabos na itong mga katawohan, asin nin huli kaini dinakop sya nin bagong ngirhat. Nangrilipot sominanding sa parel na kodal kan harong asin, napopotitok su mga mata sa bintana asin nanghihimateng marhay, boot nyang tod-an su alonggating mangyari. Natanaw nya sa bilang su MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatemga tawo na napapalibotan si Simoun, asin pinaghihirilinghiling su lampara; nakadangog nin manlaenlaen na mga pagbabaté, mga hagayhay nin panggilantas; su mga kataga na “comedor, pagsanay” nagkapira ulita; nahiling nya na naghoyomhoyom su General asin pinagbana-bana nya na sasanayon kan banggi mansanang ito siring sa itinalaan kan joyero asin, daing duwaduwa, sa latok na papamanggihan kan Saiyang Kahalangkawan. Nawara si Simoun, pinagsunod nin dakol na saiyang nga tagapaghanga.

Kan makahahadit na itong hidalé nagtagumpay su saiyang marahayon na puso, nalingawan su saiyang mga kaongisan, nalingawan nya si Juli, boot nyang iligtas su mga daing pagalamaan asin nagholaw na padagos, mangyari kun anong nangyari, ominibong sa lansangan asin boot na lumaog. Alagad nakalingaw si Basilio na bakong marhay su saiyang panggubingan; inolang sya kan portero asin sinabihan sya nin mga daing datang mega tataramon, asin kan makita su saiyang pangongotiil, pinagbantaan syang maapod nin sarong pareja nin Veterana.

Kan hidaleng ito naglulusad si Simoun na marorolungsi. Pinabayaan kan portero si Basilio sa pagtaonggalang ki Simoun na baga sarong santong minaagi. Nasabotan ni Basilio sa pamandokon na tinatalikondan sagkod noarin pa man su mapanganib na harong asin ta may padokot na su lampara. Alea jacta est (414). Dara kan instintong mabuhay, nagisip kun siring na iligtas an saiyang sadiri. Manyaring may makaisip na siisay man sa pagosyoso na hirodn su lampara, paoldoton su metsa asin dangan kaiyan, mapotok asin gabos magkakatarambonan, Nadangog pa si Simoun na nagsabi sa cochero:

“!Escolta, pikahi!”

Nanggilantas asin sa takot na dai mahaloy madangog nya an makangingirhat na potok, siring sa saiyang makakaya naghumari si Basilio na makaharayo sa isinumpa na itong sitio: sa saiyang paghona su saiyang mga paa mayo kan kinakaipuhan na liksi, su saiyang mga bitis nagdadarosay duman sa asera na minsan naglalakad garong dai naghihiro, natatapaan su saiyang agihan kan mga tawong saiyang ipigsasarabat asin baga makalakad sya nin duwang polong lakad, sa saiyang paghona nakalihis nin dai kumulang sa limang minuto. MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateSa horoharayo nasagomok an sarong hagbayon na tongkahal su payo, pinagtatanaw na gayo su harong. Namidbid ni Basilio na si Isagani.

“Nagaano ka digdi?” an saiyang hapot. ‘“!Madya!”

Pasiparang hiniling sya ni Isagani, mamondong hominoyom asin tominanaw muli sa mga burukas na bintana, sa ibong kan mga ini nakikita an maalimyong tindog kan novia na nagkakabit sa takyag kan novio, na luhayluhay na naghaharayo.

“Madya, Isagani! Humarayo kita sa harong na iyan, madya!” an sabi ni Basilio sa paas na tingog na kinaptan ito sa takyag.

Mahamis na isinsikwal sya ni Isagani asin padagos na naghihiling kaiba man giraray an siring mansanang mamondong hoyom sa saiyang ngabil!

!Huli sa Dios, huamarayo kita!”

“Ano ta magharayo ako? Noodma bako nang sya!"

Igwa nin makuring kasakitan sa mga katagang ito, mala ta sa laog nin sarong segundo nalingawan ni Basilio su saiyang katakutan.

“Muya kang magadan?” naghapot.

Kominirogkirog si Isagani asin padagos nin paghaling.

Liwat naman na piggogoyod sya ni Basilio.

“Isagani, Isagani, dangoga ako, dai kita magsayang nin panahon! An harong na iyan nasa panganib, mawawasak iyan ano man na horas, huli sa sarong kadangagan, sa sarong kaosyosohan... Isagani, gabos mapapahamak sa irarom kan mga rogmok kaiyan!”

“Sa irarom kan mga rogmok kaiyan?” an ulit ni Isagani na baga boot makasabot dai binobotsan nin paghihing su bintana.

“Oho, sa irarom kan mga kaiyan, oho, Isagani! huli sa Dios, madya! dangan ko na saimo ipapaliwanag, madya! sarong labis pang daing palad ki sa saimo asin sa sako, hinatolan an mga iyan... Nahihiling mo an flaw na iyan na maputi, maliwanag siring sa busilag (415), na naghahalé sa azotea? Iyo an ilaw nin kagadanan! Sarong lampara na may laog na dinamita, sa sarong minadong comedor... mapotok asin mani sarong kino dai makakadulag na buhay, madya!”

“!Dai!" an simbag ni Isagani na mamondong nagki- kirikiri; “boot kong pawélat digdi, muya kong makita sya sa iyo na sanang hidalé... noodma iba nang bagay!”

“!Otobon an kapaladan!”’ hominagayhay, kun siring, si MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateBasilio na maliksing hominarayo.

Nakita ni Isagani na su saiyang katood hominarayo dara an kahidalean na nagpapahayag nin sarong tunay na katakutan asin nagpadagos nin sa makadadagkang mga bintana, siring kan caballero sa Toggenburg na naghahalat na domongaw su saiyang minamahal, na pinagsasabi satuya ni Schiller. Kan hidaleng ito daing tawo sa sala, su gabos iritoon sa ecomedor. Naisipan ni Isagani na su mga katakutan ni Basilio mangyaring may dahelan. Nagiromdoman nya su nangingirhat na lawog kaito, na sa gabos nakakapagingat kan saiyang malipot na dugo asin nagpoon nin pagisipisip. Sarong malinaw na pakiran lominataw sa saiyang pagisip; malupad su harong asin itoon duman si Paulita, si Paulita magagadan nin makangingirhat na pagkagadan...

Sa atubang kan pakiran na ini gabos saiyang nalingawan: mga pangimon, mga pagtios, mga haronahod; daing ibang naromdoman kan maherakan na hagbayon kundi su saiyang pagkamoot. Daing pagromdom kan saiyang sadiri, caing orong-orong, napasiring sa harong asin salamat sa tihantik nyang pangeubingan asin su saiyang kaigotan sa boot madaleng nakalaog sa tata.

Alintanang an mga harakipot na ming escena nangyayari sa lansangan, sa comedor kan mga darakilang dios, naglilibot sa lambang kamot an sarong pergamino saen nababasa na naguguhit nin tintang pula an mga makagigiram na ining mga kataga:

Mane, Thecel, Phares (416)

Juan Crisostomo barra

“Juan Crisostomo Ibarra? siisay ini?” an hapot kan Saiyang Kahalangkawan na itinao su papel sa saiyang kataid.

!Abaa kadaing-datang karaw!” an simbag ni Don Custodio; “lagdaan an papel kan ngaran nin sarong poropilibustero, na may mga sampolo nang taon karadan !””

“!Filibusterillo!!”’

“!Sarong mapanimang na karaw!”

“Igwa pati nin mga ginang...”

Pighahanap nin Padre Tene su nagkaraw asin nahiling si Padre Salvi, na nagtutikaw sa too kan condesa, nanglungsi siring sa salyang servilleta alintangang kan mga borolakog na mga mata pinaghihilinghiling su mga dai masayod na mga kataga. Nagiromdoman nya MediaWiki:Proofreadpage pagenum template
su escena kan esfringe!

“Tara, Padre Salvi?” an saiyang hapot; “pinagmimidbid mo an lagda kan saimong katood?”

Dai nagsimbag si Padre Salvi; nagpahiling nin hirong titataram asin dai nin pagaram kan saiyang ginigibo, pinaagi su servilleta sa angog?”

“Anong nangyayari sa Saimong Pagkaigagalang?”

“!Rogaring mansanan nyang surat!” nagsimbag sa hababang tingog na pahangang nasabotan; “rogaring nasurat ni Ibarra!”

Asin pakahorandig sa horandigan kan saiyang silla, ihinolog su magibong na takyag na baga nawaran nin kosog.

Su karibarawan naging kangirhatan; naghinirilingan lambang saro, na dai nin itinigmok na ano man na tataramon. Boot bumuhat su Saiyang Kahalangkawan, alagad sa kahandalan na pamugtakon na natatakot sya, linupig sa saiyang sadiri asin nanglagkalag sa saiyang palibot. Dai nin mga soldados: bako nyang mga midbid o mga sorogoon na nagririlingkod.

“Magpadagos kita nin pagkaon, mga ginoo, asin dai nyato pagtaohan nin halaga an sarong soba!”

Alagad su saiyang tingog bakong nakapatiwasay, kundi nakapangana logod kan kahandalan; tinatakigan su tingog.

“Sa paghona ko iyan Mane, thecel, phiares, dai nangangahologan na kita gabos gagaradanon ngunyan na banggi?” an sabi ni Don Custodio.

Su gabos anas na dai nagpakahiro.

“Alagad manyaring horodongon kita...”

Nagpanglokso sa saindang mga tukawan.

Su ilaw nagpoon na nin pagromarom nin luhayluhay.

“Maparong an ilaw,” an pangmasid na tataramon kan General na dai natitiwasay; “muya kang magpaoldot kan metsa, Padre Irene?”

Kan hidaleng ito, siring sa rikas nin kikilat, lominaog an sarong angka nakatumba nin sarong silla asin nakabangga sa sarong sorogoon asin, sa tahaw kan panggilantas nin gabos, hinakbot su lampara, dominalagan pasiring sa azotea asin iinapon ito sa salog. Gabos nakaagi sa laog nin sarong segundo; dominiklom su comedor.

Naholog na sa tubig su lampara kan makakurahaw su mga sorogoon nin: -- “Parahabon, parahabon! na nagMediaWiki:Proofreadpage pagenum template
dalagan man pasiring sa azotea.”

“!Revolver!” an kurahaw nin saro; “‘!madalé sarong revolver! Sa parahabon!”

Alagad su anino na lalo pang maliksi, sominangkay na sa balustradang ladrillo asin bago nagpakadara nin ilaw nakatagbang na sa salog, na nadangog na kinarapsaw paghugpa sa tubig.

----------