El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XXXIII
MediaWiki:Proofreadpage pagenum template
Ominabot man giráray su aldaw.
Magpoón na pagkaaga, dai naghalé si Simoun sa saíyang harong, ta pinagpapamurugtak nya su saiyang mga hamo asin su saiyang mga alahas. Su dakulaon nyang kayamanan nasasaray na sa dakilang malétang batbat na may sopot na lona. Nagkakataradá na la- mang an kadikit na mga estuche na may mga laog na mga kalumbigá, mga tadik na daing duwaduwa gigi- ribohon nyang mga pabalik. Sa katapusan matilak na kaiba kan General na habó na nanggad na ipagpa- noronoodma su saiyang kapangyarihan, sa kahandalan na tibaad kun anong sabihon kan mga tawo. Sindsalom kan mga malicioso na si Simoun dai mapisong poma- walat na sya sanang saró na, kun mawara an pangatig saiya, habo syang makalangtad sa mga panghihimalos kan dakol na mga dinaraya asin mga nagkapahara- mak, na may orog na gáyong dahelán huli ta an ma- boot na General sarong panalmingan nin pagkamata- nos asin sakalé, sakalé ipauli saiya su gabós nyang pina- kinabangan. Alágad su mga mahimarangnon (402) na mga indio minabulóg sa salyang nátokob, Su mga pesi- mista nagkiriyat nin malisyósong kiyat asin nagsarabi:
“Kun obos na an anihón, an doron minalipat na ibang gampi.
Nagkakapira lámang, kadikiton na gayo, an mga MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenaghohoroyomhoyom asin dai naggigirirong.
Pagkahapon, sinabihan ni Simoun su saiyang sorogoon na kun may omabot na sarong hagbayon na Basilio an pagngaran, saiya tolos na palaogon. Dangan naminto sa saiyang lalamban asin garo nalobog sa harararom na paghorophorop. Magpoon kan saiyang paghé- lang, orog nang kuminuras-il asin lalong naging mamondo su lawog kan joyero, hominararom na marhay su kakorotan sa pagoltanan kan kiray. Garong kubakob nang marhay; su payo bako nang tanos, kaduko na. Nayiyingying na marhay kan saiyang paghorophorop na dai nadangog su apod sa tata. Kinaipuhan na oliton su mga toktok. Tinarakigan si Simoun:
“Dagos!” sabi.
Si Basilio, alagad, quantum mutatus! (403) Kun an kaliwatan na nangyari ki Simoun sa laog nin duwang bulan, dakula, sa hagbayon na estudiante makangingirhat. Ominimyos na marhay su saiyang pisngi. bararot su panggubingan sorogayon su buhok. Nawara su saiyang mahamis na kalipungawan kan saiyang mga mata; sa mga ini nagsasaga an sarong maromarom na laad; masasabi na nagadan asin su saiyang bangkay nabuhay liwat kangingirhat kan saiyang nakita sa ikaduwang buhay. Kun bakong su crimen, su katakotakot na anino nakakalakop sa bilog nyang figura. Si Simoun mansana nangirhat asin nagmaté nin pagkaigay sa daing palad na ito.
Si Basilio, daing torotaonggalang luhayluhay na nagdolok asin sa tingog na nakapatakig sa joyero, nagsabi:
“Gindong Simoun, nagi akong maraot na aki asin maraot na tugang; liningawan ko su paggadana su énot asin su pagpasakiti kan ikaduwa asin pinadusahan ako kan mahal na Dios! Ngunyan dai nang ibang natatada sa sako kundi sarong katubngan nin boot na balosan nin maraot an karat-an, an crimen nin crimen, kosog nin kosog!”
Daing gironggirong si Simoun na naghihimaté saiya.
“Igwa nang apat na bulan,” an padagos ni Basilio,“pinagsabihan mo ako dapit kan saimong mga mokna; habo akong makilabot, asin malé su sakong ginibo; tama ka. Igwa nang tolong bulan may kabanga na an himagsikan tipopotok na, siring man habo akong makilabot asin su napahamak su panggarakan. Bilang kabayadan kan sakong isinaugale nabilanggo ako asin MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateutang ko an sakong pakaluwas sa saimo sanang mga pagmamalasakit. Tama ka asin ngunyan napadigdi ako sa pagsabi saimo: sangkapa nin hamo an sakong takyag asin pomotok na logod an himagsikan! Natatalaga akong maglingkod saimo kaiba an gabos na mga daing palad!”
Panaleng nagpurawas su ulap na nakapadiklom kan angog ni Simoun, sarong siring nin tagumpay sominaga sa saiyang mga mata, asin baga sa natuklasan su saiyang hinahanap, hominagayhay:
“Tama ako, oho, tama ako! inaandorogan ako kan katanosan, nasa gampi ko an sandagan, huli ta an sakong causa an sa mga daing palad...! Salamat, hagbayon, salamat! Napadigdi ka sa pagpara kan sakong mga kaborongan. . .”
Bominuhat na si Simoun, asin nagsasaga su saiyang lawog; su init na nakakasadol saiya, kasu may mga apat na bulan nang nakalihis, ipinagsasaysay nya ki Basilio su saiyang mga nasa-sa-isip sa kadlagan kan saiyang mga ginikanan, minalataw uli sa saiyang panglawog siring sa mapulang alagaag pakalihis nin sarong malomlom na aldaw.
“Oho,” an saiyang padagos; “napahamak su panggarasan asin dakol an mga bominaya sakuya huli ta nakita akong nasasakitan nagduduwaduwa sa huring hidalé: may pinagiingatan ako sa sakong puso, bako ako kaitong kagrogaring kan gabos kong kamatean asin namomoot pa ako kaito!... Ngunyan gadan na an gabos sakuya, asin ngunyan dai na nin bangkay na sinanglitan na an kapahingaloan sukat nyako na igalang! Dai na magkakaigwa nin mga pangalangalang; ika mansana, hagbayon na ideal, salampating dai nin apdo, nakakasayod kan pangangaipo asin sinasadol ako sa paggawé! Horohuri nang minuklat mo an saimong mga mata! Ika asin ako nakahimo kuta kita nin mga katakatakang mga kaisipan: ako sa itaas, sa mga haralangkaw na kalikosan, nagpapalakop kan kagadanan, sa tahaw nin mga pahamot asin nin bulawan, ginigibong mangmang an mga vicioso asin an mga corrompido asin rinaraot asin inoolang an kadikit na mga marahay, asin ika sa ibaba, sa banwaan, sa kaibahan kan mga bagong-tawo, inaarang an kabuhayan sa tahaw nin dugo asin mga luha! An satuyang toklos, sa lugar na madugo asin salvaje, banal gayod kuta, daing kakundian, MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatetabing-non (404) asin daing duwaduwa na su tagumpay nakapotong kuta sa satong mga pagmalasakit! Alágad dai nin sarong ísip na namuyang omandórog sakúya; tákot asin kaluyahan nin boot natuklasan ko sa mga may halangkaw na adal, kapasloan sa mga mayayaman, pagkadaing pagalamáam sa mga bagong-tawo, asin daing iba kundi sa mga kabukiran, sa mga destierro, sa mga makaúugay natuklasan ko an sakong mga tawohan! Alagad dai bale! kun dai kita makakoa nin sarong haman na estatua, makinang sa gabos na pagkamugtak, su batong magaspang na satong bayaan pamamahalaan kan mga mapadigdi!”
Asin pakakapoti sa takyag si Basilio na naghihimaté saiya na dai na dai nya nasayod gabós, dinara sya sa laboratorio na pinagtatagoan nya kan saiyang mga producto químico.
Sa ibábaw nin sarong lamesa igwa nin dakúlang kajon nin sagrin oskuro, nakakaagid sa mga vajillang pirak na ipinagpaparasibpasiban kan mga mayaman asin kan mga hadé. Binuksan ni Simoun asin nahayag, sa ibabaw nin hapin na pula, an sarong lampara na original na marhay an porma. Su depósito garo sarong granada, dakula siring sa payo nin sarong lalaki, borobarana, nahihiling na garong mga tipasi sa laog, na isinasaladawan nin darakulang cornalina. Su obak bulawan na kalawangon na naaarog nanggad sagkod su mga poropilwang kan bungang-kahoy.
Maingat na gayong kinoa ito ni Simoun, asin pakahalea kan metsa, nahayag su sa laog kan depósito: bakal na may mga duwang centimetro su hibog asin malalaogan nin labing sarong litro. Pinaghahapot ni Basilio kan saiyang paghiling: dai nin anong nasabotan.
Dai nin anó man na mga paliwanag, maingat na gáyong kinoa ni Simoun sa sarong armario an sarong frasco asin ipinahiling sa hagbayon su fórmula na nasusurat sa ibábaw.
“Nitro-glicerina!” an sabi ni Basilio sa hababang tingog, na kanayon sibog na daing ano-ano ihinarayo su kamot. “Nitro-glicerina! Dinamita!”
Kan pinaghohoná nyang nasabutan na nya, nagpanurungkag su saiyang búhok.
“Oho, nitro-glicerina!” luhaylúhay na inolit ni Simoun kaiba an saiyang malipot na hoyom asin mamongáyang pinaghihilinghiling su frascong cristal; “laMediaWiki:Proofreadpage pagenum template bis pa sa nitro-glicerina! Mga lúhang tiniripon; hinigpis na mga kaongisan, mga gibong salá sa katanosan asin mga katampalsanan! Iyo an húring pangatanosan kan maluya, kosog sa kosog, rigon sa rigon. . . nataodtaod pa sana nagduduwaduwa ako, alagad napadigdi ka asin nadara mo ako! Ngunyan na banggi marulupad na mga polbos an mga mababangis na orog na mga mapangánib, an mga mababangis na mga iresponsable, su mga nagtatagó sa likod nin Dios asin kan Estado, asin an mga kapalabilabihan nagdadanay na dai naaano huli ta dai sinda nin mangyaring makapag-túyaw! Ngunyan na banggi madadangog kan Filipinas an potok, na mabalaw sa rogmok an makanos na bantayog na an pagkalapá sakúyang hinumari!”
Namomongnan si Basilio: naghihiró su saíyang ngábil, alágad dai man nakakapaluwas nin daging, namamaté nyang dai nakakahiro su saiyang dila, nagmamara su saiyang ngaradngad. Iyo pa sana ito an pakahiling nya kan mapangyaring liquido na dayaday nyang madangog na pinagsasabi, bilang pinagpatagdong luhay-luhay sa kadikloman nin mga tawong malipungaw, sa hayag na labanan tumang sa gabungan. Ngunyan nasa saiyang atubang, anilag asin madaragdarag, maingat na gayong ipinagpapalis sa laog kan masining na granada. Sa saiyang paghona si Simoun iyo su genio su Sangribo may sarong banggi na minahalé sa irarom kan dagat; nagdadakilang magdakúla, nasosokdo an langit kan salyang payo, pinapapotok su harong asin tinatanyog su bilog na lungsod nin sarong hiro kan saiyang likod. Su granada nagdakulang magdakula na garo nang korokinaban (405), asin su gaak baga nagngingirit na gagamban na pinagluluwasan nin mga baga asin mga laad. Iyo pa sana ito an pangyari na dinaog kan tákot si Basilio lubos na gayong nawara su saiyang malípot na dugó.
Alintaná, si Simoun tinotornilyohan nin higot an sarong napapalaén asin makakalilibong na kasangkapan, ibinobugtak su tubong cristal, su bomba, asin sa ibabaw kan gabos sarong mayrayrahayon na pantalla. Dangan hominarayo sa pagmasid kun anong mangyari, iyan nang inapling su payo sa sarong lado, iyan nang sa saró tanganing mapaghilinghíling nyang marhay an kamugtakan asin kagayonan kaito.
Asin kan makita nya na pinaghihiling sya ni Basilio MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenin mga nangongosisa asin nangingimon na mga mata, nagsimbag:
“May fiesta ngunyan na banggi asin ta an lamparang ini ibubugtak sa tahaw nin sarong kiosko-komedor na ipinagibo ko sa siring na katuyohan. An lamparang ini matao nin masagang liwanag na igong makailaw sa gabos, alagad, pagkaayaw nin duwang polong minuto maromarom su liwanag, asin ta kun siring, kun boot nindang paoldoton an metsa, mapotok an sarong capsula nin fulminato de mercurio, mawawasak an lampara na ini nasusunoden kan komedor na sa atop asin sa salog may tinago akong sinakong polvora tanganing dai nin sarong makaligtas. . .”
Nagkaigwa nin sarong hidalé nin dai pagginirongan: pinaghihilinghiling ni Simoun su saiyang kasangkapan asin pahangang homangos si Basilio.
“Kun siring sayang an sakong pagandérog,” an pahayag kan hagbayon.
“Dai, ika may ibang katuyohan na ootobon,” an simbag ni Simoun na baga may iniisip; “sa ikasiyam na horas wasak na su kasangkapan na ini asin potok sa hararaning pook, sa mga bolod, sa mga yungib. Napahamak su panggarakan na kasarapakat su mga artillero huli sa kakulangan nin pamamahala asin bakong sarabay. Ngunyan dai magiging siring. An pagkadangog kan potok, an mga makauugnay, an mga pinasasakitan, an mga lagalag na pinagoosig kan kosog maruluwas na sangkap nin mga hamo asin masararo ki Cabésang Tales sa Santa Mesa tanganing gabaan ninda an longsod; alagad su mga militar na sakong pinaturubod na an General nagpapasagin nin sarong himagsikan tanganing magkaigwa nin dahelan sa pagdanay, maruluwas sa saindang mga cuartel mga natatalagang bomadil sa kiisay man na sakong itokdo. Alintanang an banwaan, na nagkakatirikbahan, asin sa paghona na ominabot na su horas na ipopogot sainda, maburuhat mga natatalagang magadan, asin mantang mga mayo nin hamo asin bako man na mga organisado, ika asin iba pa iyong mamamayo sainda asin darahon mo sinda sa mga almacen ni intsik Quiroga na nasasarayan ko kan sakong mga badil. Si Cabesang Tales asin ako magtatagbo kami sa lungsod asin kokoahon nyamo iyan, asin ookuparon mo an mga tulay sa pagilaog, gumibo ka nin mga olang sa tinampo, humanda MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatesa pagagap samuya asin garadanon mo bako sanang an mga solang sa himagsikan, kundi pati an gabos na mga lalaki na humarabong kumapot nin hamo!”
“An gabos?” an hiraraw-od ni Basilio sa natatakot na tingog.
“An gabos!” an olit ni Simoun sa makagigiram na tingog, “gabos, mga indio, mga mestizo, mga intsik, mga kastila, gabos na mga matalaw, mga daing karigonan nin boot... Kaipuhan na bag-ohon an lahi! An mga amang maluya an boot magkakaigwa sana nin mga aking oripon asin daing halaga na gumaba asin magpatindog liwat nin mga kasangkapan na ralapa! Ano? nangingirhat ka? Tinatakigan ka, natatakot kang maghasok nin kagadanan? Ano an pagkagadan? Anong kahologan nin sarong pagkapahamak nin duwang polong ribong mga daing palad? Duwang podlong ribong mga pagtios an nabawas, asin linaksang mga malau-ugay an ikakaligtas! An pinakamalayang boot na gobernante dai nangangalangalang sa pagboot nin sarong katogonan na magbubunga nin pagtios asin inanay na paghingagdan sa riboribo nyang mga sakop, mga mauswang, mga masilansikan, sakalé mga mamongaya, sa pagpupuwas nin sarong capricho, sarong nakalaog sa isip, an kaabhawan, asin nangingibigkibig ka huli ta sa laog nin sarong banggi matatapus sagkod lamang an mga kalagnon na pasakit sa kadakol na mga oripon, huli ta an sarong banwaan na biyadhi asin may kanin-an sukat na magadan tanganing mahiwasan an sarong bag-o, aki pa, mahigos, asin tagob nin dadyang? Ando an kagadanon? An dai-nin-saysay o an pagkatorog! An salyang mga kapurisawan ikakabagay daw sa katunayan nin mga pasakit sa sarong pangkat nin mga makautgay na mga ipinangaraki gabos? Mahalagang laglagon an bagay na maraot, gadanon an dragon asin parigoson sa dugo kaiyan tanganing maging posog asin dai pagdoltan nin hamo! Anong ibang bagay an dai mababaring batas kan katalagahan, batas nin pakikibaka saen kaipuhan na mapahamak an maluya tanganing dai magdanay an may kakundian na gikan asin an paglalang lumakaw nin pasibog? Haleon, kun siring, an mga binabayeng mga kahandalan! Otobon an mga batas na mga mayo nin katapusan, tarabangan nyato an mga lyan, ta daga orog na matubang kun lalong dugo an ginagamit na pataba, asin MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateorog nanaseseguro an mga trono kun lalong nagkakapaturugmad sa dugo asin sa mga crimen asin sa mga bangkay, dai sikat magkaigwa nin mga pangalangalang, dai maninigong magkaigwa nin mga kaborongan! Ané an kolog nin kagadanon? Iyo an kamatean nin sarong hidalé, sakalé, makalilibong, sakalé, makaooyaya, siring sa paglipat maghalé sa pagmata pasiring sa pagkatorog... Anong linalaglag? Sarong maraot, an pagtios, mga awot na mga hagiwhiwon tanganing magkasaralihidan nin mga matatabang mga doot! Aapodon mo iyan na paglaglag? Neangaranan kong paglalag, pagpabunga, pagtaong kaginhawahan, pagwaras nin kabuhayan ...
An siring kamadugong madayang-pangatanosan, na mga isinabing kaiba an pagtiwala asin kalipotan, garong minadara sa hagbayon sa dai-nin-saysay, na an pagisip lominuya huli sa labing tolong bulan na pagkabilanggo asin nabuta kan homot nin panghimalos, dai natatalaga sa pagsaliksik kan mabansay na kahologan nin mga dai tibaad. Sa lugar na somimbag na an pinakamaraot na tawo o maliyang boot sa giraray labis sa sarong tinanom, huli igwa nin sarong kalag asin sarong isip na, minsan ano kamakakundian o dawa anong pakaagid sa hayop, mangyayaring mabalakat; sa lugar na somimbag na an tawo dai nin siisay pa man, na an katanosan na mabuhay namumugtak sa lambang saro siring kan katanosan sa pakahiwas asin sa liwanag; sa lugar na sumimbag na kapalabihan sa mga pamahalaan na padusahan sa ihinabla an mga kalapasan o mga crimen, saen sya pinahogards nin maraot na kaugalean o nin kamangmangan, orog na kun sa sarong tawo, minsan and kadakula asin minsan ano kadaing-palad, padusahan sa makahehérak na banwaan an mga kakulangan kan saindang mga pamahalaan asin kan saindang mga ginikanan, sa lugar na magsabi na an Dios lamang an makakapagbalo kan siring na mga palakaw, na an Dios makakapaglaglag huli ta makakapaglalang, an Dios na nasa-saiyang kamot an halos, an panahon na magkagirang man asin an sa ngapit sa panahon sa pagpanimatanos can saiyang mga gawé asin an tawo sagkod pa man! Sa lugar kan mga pangatanosan na ini, saro lamang na daing halagang kapahayagan an iinatubang ni Basilio:
“!Anong sasabihon kan kinaban sa siring kakuring MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatemga panglilibon?
“An kinaban mdopak siring sa giraray, inaapelohan an lalong makosog, an orog kabiolento!” an simbag ni Simoun kaiba an sarong mabangis na hoyom. “Su Europa ominopak kan garadanon kan mga bansa sa solnopan sa América an linaksang mga indio hayag na bakong sa pagpatindog nin mga bansang mga mababansay na gayo an mga pangungugalé asin bako na mga orog na gayong mga matoninong; yaon an Amihanan kaiba an saiyang paslong pakahiwas, su saiyang batas ni Lynch, su saiyang mga sa politikang panglilinglang; yaon an Habagatan kaiba an saiyang mga daing kamoninongan na mga republica, su saiyang mga mababangis na mga himagsikan, mga digmaang civil, mga pagpapahayag, siring sa saiyang Inang Espana! Nag-opak su Europa kan hubaan su kaporoan nin Molucas kan makapangyarihan na Portugal, ominopak kasu pohoon kan Inglaterra sa Pacifico su mga kaenot-enoteng lahi tanganing salihidan kan saindang mga nag-orolakit. An Europa maopak siring sa pag-opak sa katapusan nin sarong drama, sa katapusan nin sarong tragedia: an mga tawong hamak dai nagpaparamangno kan sa irarom, iyo sanang hinihiling an kinaluluwasan! Pakarhayon an paggibo kan crimen asin ta pagtatakahan an gomibo kaiyan asin ta magkakaigwa nin kaapil labis sa mga mabansay na gawe, na ginigibo kaiba an kalolotan asin pagkatakot-takot.
“Tyong gayo,” an simbag kan hagbayon; “anong halaga sakuya kun sa katatapusan omoyon sinda okun sumulang, kun sa kinaban na ini daing pangataman sa mga pinasasakitan, sa mga dukha asin sa mga maluluyang kababayehan? Anong mga pagisusugad an sukat kong italaga sa gabungan kun dai man iyan nin iningatan huli sakuya?”
“Tyan an muya ko,” an matagumpay na sabi kan parasogot.
Asin kominoa sa sarong kahon nin sarong revolver, na itinao saiya na olay:
“Sa ikasampolong horas maghalat ka sakuya sa atubang kan simbahan ni San Sebastian sa pagako kan sakong huring mga katogonan. !Ah! sa ikasiyam na horas dapat kang harayo, harayong marhay sa lansangan nin Anloague!”
Pinaghilinghiling ni Basilio su hamo, binalahan asin MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateilinaog sa irarom na bolsa kan saiyang americana. Napaaram huli sa sarong malagong na: — “!Sagkod at- diyan!”