El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XXV

by José Rizal

MediaWiki:Proofreadpage pagenum template

XXV MGA NGISI — MGA LUHA

Su bidang kan “Pansiteria Macanista de buen gusto” nagbabantaag kan bangging ito nin sarong napapalaen na gayong kamugtakan. Kagapat na mga bagong-tawo, mga hale sa mga nangongorog na puro kan Kaporoan, magpoon sa lubos na gayong indio (kun igwa nin lubos na gayo) sagkod sa kastilang peninsular, nagtiripon sa paggibo kan dulaan na isinadol ni Padre Irene, huli kan resolucion na itiMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenao mapadapit sa pagtokdo nin kastila. Tinaragoram ninda su gabos na mga latok, pinadugangan su mga ilaw asin ipinadokot sa lanob an pambirang ining oroawit:

“!KAOMAWAN KI CUSTODIO HULI SA

SAIYANG KAGALINGAN

ASIN SA IBABAW NIN DAGA PANSIT SA

MGA KAINSIKAN

NIN MGA BOOT NA MABANSAY!”

Sa sarong bansa saen an gabos na mga kadustaan tinatahoban nin aliboy nin kaigotan, saen kadakol an minaitaas sa kosog nin aso asin sa mainit na angkas; sa sarong bansa saen an poral na gayo asin tapat na bulanos nakakaratak an pagluwas sa puso mangyaring gikanan nin mga karibukan, alongating gayo na iyo ito an orog karahay na paagi sa pagrokyaw kan naisipan ni Don Custodio. Su mga nagkaparalaog nangagsisimbag sa kaologologan nin sarong harakhak, sa pas­tel kan pamahalaan nagbaralos nin sarong platong pan­sit, asin labi pa!

Nagngingirisi, nagsosoroba, alagad hiling na gayo na sa kaogmahan igwa nin pagpipirit; su mga ngisi naghahagong sa kinokurab na pangingibigkibig, sa mga may minaluwas na mga pananaleng silyab asin sa labing saro nakita nagsilaksigak an sarong luha. Alagad minsan siring an mga bagong-tawong ito mga mabangis, bakong mga matanos! Bako ito an enot na hinohusay sa siring na palakaw an orog kabansay na mga kaisipan, na sinasayang an mga pananarig nin dakol na mga tataramon asin saradit na mga gawe: bago ki Don Custodio, kadakol pang iba, dakolon na gayo!

Sa tahaw kan bidang asin sa tangod nin mga farol na pula, nakikita an apat na mataralidong na mga la­tok, baragay su pagkapamugtak na minabilog nin lapangtana (368); nagagaramit na mga tukawan mga bankitong kahoy na mga matalidong man. Sa tahaw nin lambang latok, sunod sa kinaugalean kan kaonan, nalalantad an apat na platito na mga kurayan na may apat na pastel lambang saro, asin apat na tasang tsa lambang saro may takop, gabos anas na porcelanang pula; sa lambang bankito nakikita an sarong botella asin duwang copa nin bobog na masiga.

Si Sandoval, bilang sarong boot makaaram, naghihilinghiling, nagoogid kan gabos, pinagmamasdan su MediaWiki:Proofreadpage pagenum template242

mga cuadro, pinagbabasa su lista kan mga precio. Su iba nagoorolay kan pinagoorolayan kan aldaw na ito, kan mga actres kan opereta francesa asin kan makagigilantas na helang ni Simoun na, sabi kan iba, naabtan ninda sa langsangan lugad, olay man kan iba, naghohogot: siring sa talagang mangyayari; nagpurawas an bagay na ini sa mga bana-bana. Laen man su bareta ni Tadeo, sabi, kinoa nya sa marhay na burabod baga bilang. Si Simoun binagat nin sarong dai midbid sa daan na plaza del Vivac; an dahelan panghihimalos, asin bilang katibayan si Simoun mansana habong magtao nin pinakadiit na paliwanag. Pakatapus kaito, pinaghororonan an mga dai masayod na mga panghimalos, asin katalagahan na gayo na maorawihan an mga sa fraileng kadasigan lambang saro nagosip nin gibong mabansay kan cura asin lambang saro sa balang banwaan.

Sarong versong cuarteta, na nasusurat sa mga darakula asin mga maitom na titik, nakakapotong sa itaas kan nangongorog na tata kan bidang asin nagsasabi:

An kagrogaring na parapansit

Sa mga suki nagpapatanid,

Na sa latok, sa silla na hayag,

Daing anong ipagwalat.

“Abobo nang patanid iyan!” an hagayhay ni San­doval; “nagpapahiling nin pagtiwala sa pangkat (369), eh? Asin ano nang verso iyan! Si Don Tiburcio naging redondilla, duwang bitis, su saro halaba sa saro, sa tahaw nin duwang muleta! Kun makita ni Isagani, ipapasib sa magigi nyang inaon!” (370)

“Uya si Isagani!” an simbag nin sarong tingog maghale sa hagyan.

Asin tominonga su mapalad na hagbayon na nagsasaga sa kaogmahan, kasonod an duwang intsik na huruba na magkasi may dara sa darakulang bandeja nin mga loto na nagwawagas nin nakakapaganang parong. Pinataratara an mga ito nin mga maogmang mga hagay­hay.

Dai pa si Juanito, alagad huli ta nakalihis na su horas, maorogmang nagpanukaw sa latok. Sa giraray maluwas na daing kapormalan si Juanito.

“Kun si Basilio kuta, bakong sya, an satong inanyayahan,” sabi ni Tadeo, “lalo kitang makakaaraling. Buburaton nyato sya tanganing makoahan ta nin mga MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatetagong-hilom.”

“Ano, an maalam (371) na si Basilio may nakakaptan na mga tagong-hilom?”

“!Abobo!” an simbag ni Tadeo, “asin mga orog na gayong mahalaga! Igwang mga bagay na dai maladop na sya lamang an nakakaisi kan llave. .. su nawarang barobata, su monja. . .”

“Mga ginoo, an pansit lang-lang iyo an nangorogngorog na sopa!” an kurahaw ni Makaraig; ‘“siring sa makikita mo, Sandoval, binibilog nin mga tubo, mga hipon o mga boyod, linotong sogok, sotanghon, mga laman nin guna asin inda kun ano pa. Bilang tinagba, ialay nyato ki Don Custodio an mga tul-ang; hilingon ta kun igwa syang imokna sa mga iyan!”

An talumpating iniho sinabat nin sarong maogmang harakhak.

“Kun makaaram. ..”

“Madigdi nagdadalagan!” an digang na sabi ni Sandoval; “marayrahayon an sopa, ano an ngaran?”

“Pansit lang-lang, kun sa pagkasayod, pansit intsik tanganing mapalaen sa saro na rogaring kan bansa.”

“Bah! ngaran na masakit matandaan. Sa dangog ni Don Custodio nginangaranan kong mokna nin sopa!”

Inako su bag-ong pagngaran.

“Mga ginoo,” an sabi ni Makaraig, na iyo an nag- pamugtak mga loté; “igwa kita nin tolong loto! Lumpia na sa intsik na karneng orig. . .”

“Idolot ki Padre Irene!”

“Hare! Si Padre Irene dai minakaon nin orig kun dai haleon an dongo,” an sabi sa hababang tingog sa saiyang kataid nin sarong hagbayon na taga Iloilo.

“Hahaleon nya an saiyang dongo!”

“Iholog an dongo ni Padre Irene!” sarabay na nag kururahaw su gabos.

“Kagalangan, mga ginoo, orog na kagalangan!” an hagad ni Pecson dara an makangingising kapormalan.

“An ikatolong plato tortillang aniit. . .”

“Ipanongod sa mga fraile,” an digang kan taga Visaya.

‘Huli ta mga aniit an mga iyan,” an panapus na sabi ni Sandoval.

“Tama, asin aapodon na torta nin mga fraile!”

Nagsarabay sa pagulit su gabos: “torta nin mga fraile!” MediaWiki:Proofreadpage pagenum template“Sa ngaran nin saro minasuhay ako!” an sabi ni Isagani.

“Asin ako, sa ngaran kan mga anfit!” an dugang ni Tadeo.

“Kagalangan, mga ginoo!” kominagrat naman si Pecson na pano su ngimot. “An ikaapat iyo an pansit guisado na ipinanonongod sa. . . pamahalaan asin sa bansa!”

Su gabos kuminiling ki Makaraig. “Sagkod kan panahon na dai pa nahaloy, mga ginoo, an pansit pinaghohona na sa intsik o sa japon, alagad huli ta dai midbid sa China o sa Japon, kaniguan na gayong maging filipino, alagad an mga nagloloto kan mga iyan asin nagkikinabang iyo an mga intsik; siring na gayo an nangyayari sa pamahalaan asin sa Filipinas: garong mga intsik, alagad kun iyo o bako, may mga doctores an Santa Iglesia... Gabos nagkakaon asin namumuya, kaiyan alagad minaririwa-diwa asin nagkakasuruya; siring man an nangyayari sa bansa, siring man sa pamahalaan. Gabos nabubuhay sa pamahala nya, gabos may kabtang sa fiesta asin pakatapus daing bansa na orog pa karaot sa Filipinas, daing pamahalaan na orog kagobot. Ilpanongod nyato, kun siring, an pansit sa bansa asin sa pamahalaan!”

“Ipinanongod!” sarabay na nagsarabi.

“Minasolang ako!” an hagayhay ni Isagani...

“Igalang an mga saraday, igalang an mga victima!” gominasod sa natingog na malagong si Pecson na may iinitaas na tul-ang nin manok.

“Satuyang ipanongod an mga pansit ki intsik Quiroga, saro sa apat na kapangyarihan kan banwaan na filipino!” an sadol ni Isagani.

“Dai, Maitom na Kahalangkawan!”

“Halo!” an dai masayod na hagayhay nin saro; “sa mga plaza igwa nin mga pangkat na nagmamasid satuya asin nakakadangog an mga lanob.” Tara, may mga pangkat nin mga osyoso na iritoon sa kahampang kan mga bintana, alintanang tominoronong su kaparalyakan asin ngirisi sa mga kataraid na tiendahan na baga saindang pinagaalopatingan su dulaan. May sarong kapalaenan na gayo an dai pagkainaralohan na ito.

“Tadeo, italumpati mo na su saimong talumpati!” hininghingan sya ni Makaraig. MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatePinagkaoroyonan na mantang si Sandoval iyo an orog na may kasipatan (372) bilang tagapagtalumpati, sya an magpadagos kan alap (373).

Hogakon, siring sa giráray, daing anó man na hinandá si Tadeo asin namugtak sa sarong sibot na kamugtakan. Kan sinosórop nya bilang an sarong halábang sotanghon, pinagiísip nya kun paano syang makaipsot sa síring na itong kamugtakan, kan magiromdoman nya su sarong talumpati na naokdan nya sa clase, asin naghandang arogon asin pagliwatliwaton ito.

“Mga minamahal kong mga túgang sa mokná!” nagpoón nin pagtaram na naglalamánong may kapot na duwang sipit na ginagámit kan mga intsik sa pagkaon.

“Háyop! botsani an sipit ta mararaot mo an sakong alapok!” ólay nin saró nyang katáid.

“Inapod kan saindong pagpili sa pagpanó kan lawongan (374) na nabáyaan sa ... ” “Parahúwad!” sinaligbaton sya ni Sandoval; “an talumpatí na iyán su sa presidente kan samúyang Liceo!”

“Inapod kan saindong pagpilí,” nagpadagos si Tadeo na dai nasaringgawán, “sa pagpanó kan lawongan na nabáyaan sa sakong... ísip (asin itinokdó su tulak) nin sarong tawo na maliwánag na gayo huli kan saiyang sa cristiánong katokdoán asin huli kan saiyang mga naiísipan asin mga mokná magkakanigó na magkaigwa nin kadikit na giromdom, anong masasabi saindo nin sarong napupúnaw na gayo huli ta dai namáhaw?”

“!Komoa ka nin sarong líog, chicooo!” an sabi saiya nin sarong katáid na tinaohan sya nin sarong líog nin manok.

“Igwa nin sarong pinggan, mga ginoo, yaman nin sarong banwaan na ngunyan osipon na lámang asin dahelán nin pagbasangbásang kan dagá, saen nagdorólok tangáning isaldok su saindang mga nagkakapurúnaw na mga sandok an orog kadarakúlang mga pasló sa mga solnopanon na mga roná nin kinaban...” itinokdó kan saíyang sipit si Sandoval na nagrarangot nin matagás na pakpak nin guná.

“Asin !mga sirangnon!” an simbag kan pinagpadamgohan na baga kuminúrit nin matalidong kan kutsará tandáng sakod kaito su gabós na mga nagkakaraon.

“!Daing halaga an mga pagsasaligbaton!”

“Hinahágad kong pataramón ako!”

“Naghahágad ako nin patís!” an dúgang ni Isagani. MediaWiki:Proofreadpage pagenum template“Domigdi an lumpia!”

Su gabós nagharágad nin lumpiá asin tuminukaw si Tadeo nasisinangan na marhay ta nakahaw-as sya sa sibot na kamugtakan.

Su plato na ipinánongod ki Padre Irene dai lominuwas na bantog asin mabangis na ipinaháyag ito ni San­doval nin síring:

“!Nagkintab sa mantiká sa luwas asin orig sa laog! Darahon digdi su ikatolong plato, su torta nin mga fraile!”

Su torta dai pa nagigibo; nadadangog su sirísirí kan mantika sa sartèn. Inorawa ninda an pangyáring iniho sa paginom asin hinágad ninda na tumaram si Pecson.

Nangurus na gayo si Pecson, bominuhat na nagsákit makapógol kan saíyang sa mangmang na ngisi, asin sa pagárog sa sarong predicador na agustino bantog kaitong panahón, nagpoón nin pagsabi sa hababaon na tingog na baga naghihilwas kan tesis sarong sermon.

“Si tripa plena laudat Deum, tripa famelica laudabot fratres; kun an panong bitúka nagóomaw sa Dios, an bitúkang gutom magoonaw sa mga fraile. Mga tataramon na itinaram ni Ginoóng Custodio sa ngusó ni Ben Zayb, pahayagan El Grito de la Integridad, ikaduwang pasal, kamangmangan sanggatós limang polo may pito.”

“Mga namomotan kong mga tugang ni Jesucristo!” “Ihináhayop kan karat-an an saiyang maating hinángos sa mga hidyaw na mga gilid kan Frailandia, sa mga táwong hámak Kaporoan nin Filipinas! Daing minasígang aldaw na daing dumaging na sarong atake, na daing mádangog na paglanghad laban sa mga igagalang, sasambahon asin ibabalangíbog na mga corpora­cíon, dai makakapangalásag asin kúlang nin lubós na pangangátig. Togote ako nindo, mga túgang, na sa sa­rong hidelè magpani caballero andante ako tangáning magsorog sa maluya, sa mga banal na kaboronyogan na mga nagpalikhara satuya, na nagpaparígon ulí kan panghipnong kaisipan dapit sa arawígang, an bitukang pano nagoómaw sa Dios, na iyo an bitúkang gotom magoomaw sa mga fraile.”

“Madásig madásig!”

“Dangoga,” an sabing bulanos ni Isagani; “pinapatanidad taka na kun mga fraile an pagoorolayan, may saro akong iginagálang.” MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateSi Sandoval na burat nagawit:

“!Sarong fraile, duwang fraile, tolong fraile sa corooooooo

An bunga iyo mansana kan sa saro lang na toroooo!”

“Paghinanyog kamo, mga tugang, salingoya nindo an saindong paghiling sa mga mabansay na aldaw kan saindong pagkaaki; hinguaha nindong ogidon an sa ngunyan asin ihapot nindo sa saindong sadiri an sa ngapit. Igwa kamong ano? Mga fraile, mga fraile asin mga fraile! Sarong fraile an minabonyag saindo, minakumpil, minadalaw sa paadalan kaiba an mamomoton na pagmawot; sarong fraile naghihimate kan saindong mga enot na tagong-hilom, iyo an enot na minagibo saindong kumaon sa sarong Dios, an minabugtak saindo sa dalan nin kabuhayan; mga fraile an saindong mga enot asin huring mga paratokdo, fraile an minabukas kan puso kan saindong mga katipan na itinatalaga an mga iyan sa saindong mga hagahay, fraile an minakasal saindo, minapalakbay saindo sa manlaenlaen na puro sa pagtamo saindo nin pagliwat nin iklim asin mga kaalingan; tinatabangan kamo nya sa saindong paghingagdan asin minsan sumakat kamo sa bitayan, yaon an fraile sa pagiba saindo kan saiyang mga pamibi asin mga luha asin tumiwasay kamo ta dai kamo babayaan, sagkod na dai kamo makitang gadan nang gayo asin mga binirilingan. Alagad an saiyang pagkamoot dai minatapus diyan: garadan na kamo hihinguahon nya na maogmang marhay an lobong saindo, asin makikibaka sya tanganing iagi sa simbahan an saindong bangkay, magkamit kan mga pamibi sa gadan asin mapahingalo sana napupuwas kun ikabugtak na kamo sa kamot kan Kaglalang mga lininigan na digdi sa ibabaw nin daga, salamat sa mga padusa sa kinaban na ini, mga pasakit asin mga kasopganan. Mga nakakabatid kan katokdoan ni Cristo na minapinto kan langit sa mga mayaman, sinda, mga bagong paratubos, mga tunay na kasalihid kan Paraligtas, minatorogdas kan gabos na panglilinglang, tanganing mahinggaanan kamo sa saindong mga sala, na inaapod kan tawo cuapi, asin dinadara an mga iyan sa harayo, harayong marhay, duman sa pinagoontokan kan mga kondenadong intsik asin kan mga protestante, asin binabayaan an angkasang iniho malinig, dalisay, maginhawa, mala ngani ta minsan pa muyahon nyato ngapit dai kitang makakatuklas nin minsan sarong sikapat na suMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatekat nyatong ikapahamak magkagurang man!

“Tara, kun siring, an saiyang adha kaipuhan sa satong kamongayahan, kun saen ta man darahon an satong dongo masosompongan nyato an pinong kamot, punaw nin mga hadok na sa lambang aldaw sinasarama an bakong marhay na bantuwag na pinamamantaag nyato sa satong lawog ano ta dai ta sinda payabaon asin patabaon asin ano ta hagadon ta an antipolitikang pagpalayas sainda? Horophoropa nindo sa kadikit na horas an dakulang lawongan na sa satong gabungan mawawalat kun sinda dai na! Mga daing kapagalan na mga manggagamlang, pinapakarhay ninda asin pinapadakol an mga lahi; borolag siring sa pagkamugtak nyato huli sa mga pangimon asin mga pagkatubodtuboran, pinagboboronyog kita kan mga fraile sa sarong pangkagabsan na kapaladan, sa sarong higot na haroy, labislabis na pagkahigot mala ngani ta kadakol kan mga dai nagpapakahiro minsan kan saindang mga siko! Halea nindo an fraile, mga ginoo, asin ta makikita nindo na magpupukanpukan an gadung na filipino, nagkukulang nin posog na mga abaga asin mabarahibong mga paa, an sa filipinong kabuhayan maluwas na makalangkag dai kan magayagayang tingog kan makaraw asin mga makikipagkatoodon na fraile, kun dai an mga librito asin mga sermon na makapagporopiripit sa ngisi, kun dai an makaoogmang kasarongatan nin darakulang pangdalodago sa mga daing kahologan an mga bongo, kun dai an pagpahiling na buhay asin sa aroaldaw kan mga osipon ni Boccacio asin ni Lafontain! Kun dai an mga correa asin mga escapulario, ano an muya nindong gibohon kan sa­tong mga babaye sa mga masunod kundi timolan an kuwartang iyan asin sakale maging mga paslo asin mga maaraon? Kun dai an mga misa, mga novenario asin mga procesion, sain kamo makakatuklas nin mga pangguinguin sa pagalingaling kan saindang pagkadaing mga gibo? magkakapiriritan na gumibo kan mga toklos sa harong asin sa lugar na magbasa nin mga makangingising mga orosipon nin mga gibong nangalasan, mapipiritan sindang ihanap kan mga kasuratan na dai man nagaadha! Halea nindo an fraile, asin ta mapurawas an kabayanihan, masasakopan kan mga tawong hamak an mga mabansay na gawe dapit sa politica; halea sya asin ta an indio dai na mabubuhay; an fraile iyo an Ama, an indio iyo an Verbo; ito iyo an artista, ini an MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateestatua, huli ta an bilog nyatong pagkatawo, an gabos tang iniisip asin an gabos tang ginigibo, utang nyato sa fraile, sa saiyang pagkamatioson, sa saiyang mga kapagalan, sa saiyang kadanayan sa laog nin tolong siglo sapagbakle kan kamugtakan na itinaong Katalagahan! Asin an Filipinas na dai nin fraile asin indio, anong mangyayari sa makauugay na pamahalaan kun masakamot kan mga intsik?”

“Makaon nin torta nin aniit!” an simbag ni Isagani na naooyam kan talumpati ni Pecson.

“Asin iyo an sukat nyatong gibohon! Igo na an mga talumpati!”

Nin huli ta dai nagtutunga su fraile na madara kan plato, bominuhat su saro kan mga estudiante asin napaduman sa fondo, sa pasiring sa balcon na atubang sa salog; alagad bominalik tolos na nagtatao nin mga kagigilantas na mga pasabot.

“Pinaghihinirib kita: nahiling ko su favorito ni Padre Sibyla!”

“Iyo?” an hagayhay ni Isagani na tominindog.

“Sayang; hominale pagkahiling sakuya.”

Asin pakarani sa dungawan, tominanaw sa plaza. Dangan pinasabot su saiyang mga pagiriba na domorolok. Nakita nindang lominuwas sa tata kan pansiteria an sarong hagbayon na nakakalakop su paghiling asin lominaog kaiba an sarong dai midbid asin lominaog sa sarong coche na naghahalat sa may acera. Su coche ito ni Simoun.

“Ah!” an hagayhay ni Makaraig; “su oripon kan Vice Rector piglingkodan kan Amo kan General!”

----------