El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XXIII
MediaWiki:Proofreadpage pagenum template
Dai man nanggad napaduman sa teatro si Simoun. Hominale sa harong sa ikapitong horas nin banggi dai namumugtak asin mamondo; su saiyang mga sorogoon nakita syang makaduwa paglaog may mga kairibang manlaenlaen na tawo; sa ikawalong horas nasompongan sya ni Makaraig naglilibotlibot sa may lansangan nin Hospital, sa harani kan convento ni Santa Clara, sa horas na nagbabagting su mga campana sa simbahan; sa ikasyam na horas nahiling naman sya ni Lutongboyod sa palibot kan teatro may kaolay na sarong sa paghiling sana garong estudiante, naglaog sa tata asin lominuwas uli asin nawara sa kadikloman kan kakahoyan.
“Asin ano sakuya?” sominabi naman liwat si Lotongboyod'; “anong makokoa na sakong patanidan sa banwaan?”
Si Basilio, siring sa sabi ni Makaraig, dai man nagdalaw sa paluwas. An makauugay na estudiante, magpoon kan paghale sa San Diego sa pagbalukat ki Juli, na saiyang katipan, sa piglilingkodan kainiho, nagbalik sa saiyang mga libro, pinapaagi an panahon sa hospital, nagaadal o nagaataman ki Capitan Tiago na an helang saiyang linalabanan.
Su ugale kan naghehelang naging sarong daing makaMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatekatagal; sa saiyang mga maraot na hidale, kun nasasakitan huli sa kakulangan nin dosis nin opio, na pinaghihinguha na mayokodon ni Basilio, isinosombong sya, pinaglalanghadan, pinagmomoda; si Basilio natitios sa maogmang boot sa pagromdom na nagigibo sya nin ka rahayan sa pinagkakautangan nya nin makuri, na minapahonod sana sa huring hidale; kun napupuwas (337) na an pakamate, an halimaw kan vicio, si Capi tan Tiago minarahay an boot, nalolodok, inaapod sya na saiyang aki, nagngongoyngoy sa pagromdom kan mga paglingkod saiya kan hagbayon, kan marahay na pagpalakaw kan saiyang mga daitibaad asin nagsasabi na gigibohon syang saiyang tagapagmana; si Basilio minahoyom nin mapait na hoyom asin saiyang pinagiisip na sa buhay na ini an pagoyayan sa maraot na kaugalean lalong binabalsan ki sa pagotob sa katongdan. Bakong didiit nya naisipan na pabayaan na magpadagos su kahelangan asin darahon sa hukay su tagapaggibo saiya nin karahayan sa sarong dalan nin mga burak asin mga masalinggayang mga banding, orog pa karahayan ki sa pahalawigon an saiyang buhay sa sarong lakawan nin mga kadaihon.
“Kamangmang ko!” parating magsabi sa saiya mansana, “mangmang an mga hamak na tawo tara nagbabayad...”
Alagad minaporongpotong sa pagisip ki Juli, sa mahiwas na ngapit sa panahon; ibinibilang nyang magpakabuhay na daing digta. Pinagpapadagos su itinalagang pagbolong asin nagbabantay.
Minsan siring, sa aroaldaw, sa kadikiton na pagoltanan, nagngangana su helang kan naghehelang. Si Basi lio na nagholaw na sa luhayluhay bawasan su dosis o dai nya pabayaan na sumigarilyo nin labi sa pinagtotodan, naaabtan sya paghale sa hospital o sa arin man na paggiaw, natotorog kan magabat na katorogan kan opio, nagtatagak an liwoy asin malungsi siring sa sarong bangkay. Dai ikinasasaysay kan hagbayon sa saiyang sadiri kun saen manyaring humale su bolong; daing ibang parating magduman sa harong si Simoun asin si Padre Irene, ito bihirang magduman, asin ini dai nagoontok nin katotogon saiya na maging mahigpit asin dai padara sa pakimaherak kun manongod sa pagbolong asin pabayaan sana kun nadadagit an naghehelang, tara an nangongorog na gayo iyo an pagligtas saiya. MediaWiki:Proofreadpage pagenum template“Otobon mo, hagbayon, an saimong katongdan,” an sabi saiya, ‘otobon mo an saimong katongdan.” Asin pinagsosorosermonan sya dapit sa paksang iniho, sa dakulang pagtitiwala asin gambira mala ta si Basilio nagmaté nin mabansay na boot sa predicador. Ipinanuga, man ni Padre Irene na ihahanap sya nin marhay na destino, sarong marhay na lalawigan asin ipinagalinaw pati saiya an gilagila na pangaranan syan catedratico. Si Basilio, na dai nagpabayang madara nin mga alisngaw nin payo, sagin naniniwala, asin inootob an itinotokdo saiya kan saiyang conciencia.
Kan bangging ito, alintanang pinagpapaluwas su Les Coches de Corneviille, si Basilio nagaadal sa sarong daan nang lamesa, sa liwanag nin sarong lampara sa lana, na su pantalla na malabog na bobog minabugtak sa roroliwanag kan saiyang malipungaw na panglawog. Sarong gurang na calavera, nagkapirang tul-ang nin tawo, asin nagkapira man na mga libro na mahtisay na gayo an pagkapamurugtak nagkakakiritang nagpapakatahob kan lamesa, na igwa pa nin sarong palanganang tubig na may esponja. Sarong parong nin opio na naghahalé sa kataid na lalamban, minapagabat kan angkasa asin nakakapapirot saiya, alagad su hagbayon nangongotiil mandiitmandiit dinodomog su magibong na sentido asin su mata, handang dai magkatorog sagkod na matapus su volumen. Sarong tomo kan Medicina Legal y Toxicologia ni Dr. Mata, gibo na ipinasubli saiya asin sukat na ipuli sa lalong madaleng panahon. Su catedratico habong magsaysay orog na kan kasuratan kan autor na ito asin si Basilio dai nin cuarta na ikabakal kan libro, tara, sa pasahotan na ipinangangalad kan censura sa Manila asin kaipuhan na magsohol sa dakol na mga empleado sa pagpalaog kaito, su mga librero naghahagad nin haralangkaw na halaga. Tolahok nanggad na bulanos su hagbayon sa saiyang pagadal na dai lamang pinagmangno su nagkapirang folleto na ipinadara saiya halé sa luwas, daing pagaram kun saén halé, mga folleto dapit sa Filipinas, sa mga ini minaladawan su mga lalong nakakaapod na gayo kan pangataman kan panahon na ito huli kan mahigpit asin mapaglanghad na palakaw na ipinanonongod sa mga aki kan bansa. Si Basilio dai nin magkakanigong panahon sa pagbukas kan mga ito, sakalé napopogolan man sya. pagisip na bakong makao-oyaya na magkapit nin sarong paglanghad o sarong MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatepagangat asin daing paagi na ikapaglaban an sadiri o sa pakasimbag. Tara, an censura, minatogot na paglanghadan an mga filipino, alagad pinangangaladan an mga ini namagsimbag.
Sa tahaw kan daing-gimokimok na naghahade sa laog kan harong, na napapagtaga-ribarawan nin maluyang hagong na naghahale sa kataning na lambanan, nakadangog si Basilio nin masigkat na linakaw sa hagyanan, mga linakaw na ominibong sa caida na napasiring sa saiyang namumugtakan. Itinongkahal su payo, nakita nyang nagbukas su pinto asin sa saiyang dakulang pagtaka, tominunga su malipungaw na ladawan kan joyero na si Simoun.
Magpoon kan pangyari sa San Diego dai na nakipagkita uli si Simoun, maging sa hagbayon, maging ki Capitan Tiago.
“Ano na su naghehelang?” naghapot na kanayon pinagoyodan nin panaleng paghiling su lalamban asin pinotitokan su sinabi na nyamong mga folleto na an mga dahon dai pa nagkakaporotol.
“Su mga kinutad kan puso, dai namamate ... maluyahon an pulso... dai na nanggad nin kamuyahan sa pagkaon,” an simbag ni Basilio na may kaibang mamondong hoyom asin sa hababang tingog; “ginaganot nin makuri pagmaaga...”
Asin kan makita si Simoun, sa naatubangan kan lawog, na iyong pinaghihiling su sinabi nang mga folleto asin sa takot na oliton giraray su pinaghoronan ninda sa kadlagan, nagpadagos:
“An saiyang hawak tagob nin hilo; noodma nosaro mangyaring magadan na baga tinamaan nin linti... an pinakasadit na dahelan, sarong bagay na daing kanongdanan, sarong kapanalean, mangyari nyang ikagadan...”
“Siring kan Pilipinas!” an malipungaw na kapahayagan ni Simoun. Dai napogolan ni Basilio an sarong hiro, asin natatalagang dai buhayon su bagay, nagpadagos na baga daing nadangog na ano man:
“An orog na nakakapaluya saiya iyo an mga kapurisawan, an saiyang mga katakutan ...”
“Siring kan pamahalaan!” an sabi naman ni Simoun.
“May mga pira nang banggi an nakaagi kan magimata syang daing ilaw asin naghonang nabuta sya: nagMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatepararibok, asin nagmondo asin pinaglanghadan ako, na an sabi hinulwatan ko sya kan saiyang mga mata... Kan lumaog ako na may darang ilaw naghonang ako si Padre Irene asin inapod ako na saiyang taga-pagligtas...
“Siring nanggad kan pamahalaan!”
“Kasubanggi,’ an padagos ni Basilio na nagbinongog, “bominangon pighahanap su saiyang lalong nya na tolo nang tadn kagadan, asin napiritan akong tachan sya nin sarong guna, asin sa bagay na siring pinano ako nin kaomawan asin tinugaan ako nin dakol na riboribo...”
Kan horas na ito sarong taknaan bominagting nin ika- sampolo may kabangang horas.
Nangibigkibig si Simoun asin sa sarong hiro sinalig- baton su hagbayon.
“Basilio,” an sabi sa hababang tingog, “himatea akong marhay, ta mahalagang gayo an mga hidalé. Nakikita ko na dai mo binuksan su mga libro na ipinadara ko saimo; dai ka nin pagmakolog sa saimong bansa...”
Boot na sumuhay su hagbayon.
“Sayang!” an padagos na gayo ni Simoun. “Sa laog nin sarong horas sa saro kong pasabot mapotok an himagsikan, asin noodma daing aradal, daing Universidad, daing iba kundi baradilan asin garadanan. Gabos sako nang hinanda asin dai nang duwaduwa an sakong tagumpay. Kun kita mandaog, idto gabos na makakapaglingkod satuya dai sato naglingkod, ibibilang na mga kaiwal. Basilio, napadigdi ako sa pagmokna saimo kan saimong kagadanan o kan saimong ngapit sa panahon!”
“An sakong kagadan an sakong ngapit sa panahon!” inolit ito na baga daing nasabotan na ano man.
“Sa pamahalaan o samuya.” an simbag ni Simoun; “sa mga nagpapasakit saimo o sa saimong bansa. Magdisidir ka ta sibot an panahon! Napagigdi ako sa pagligtas saimo huli kan mga giromdom na nakakabogkos satuya.
“Sa mga nagpapasakit o sa sakong bansa!’’ inoolit ito sa hababang tingog.
Napapalingpaling su hagbayon; pinaghihiling su joyero nin mga matang saen minaladawan an ngirhat, namaté nyang nangririlipot su saiyang mga kalamias asin sangribong makariribong na mga pakiran nanorohotsohot sa saiyang pagisip; nakikita nyang madugo MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatesu mga lansangan, nadadangog nya su porotokan, nasa- sa-tahaw sya nin mga gadan asin mga nagkarulugadan asin !napapalaen na rigon nin kamuyahan! nakikita nya an saiyang sadiri nakasolot kan saiyang gibing na sa operador nagpopotol nin mga paa asin nagsusugat nin mga bala.
“Nasa mga kamot ko an boot kan pamahalaan,” an padagos ni Simoun; “isinanggra ko asin ginamit su ka- dikit na kosog asin mga kayamanan sa mangmang na mga expedicion, pinadikloman ko sya kan mga kapa- kinabangan na mangyari kong makimpit; su saindang mga payo iritoon ngunyan sa teatro mga matoninong asin nagkakaaraling sa pagisip nin sarong banggi nin mga kaogmahan, alagad dai nin siisay man na mabalik sa pagolan sa olonan... Igwa ako nin mga regimiento asin mga tawong sakiyang mapapagwaraniwani, su iba pinatubod ko na an himagsikan sa kabot-an kan General, su iba na kagigibohan kan mga fraile; su iba nagkabarakal ko nin mga kapanugaan, nin mga empleo, nin kuwarta; kadakol, dakolon na marhay, minagibo sa panghimalos huli ta pinasasarakitan huli ta nasa kamugtakan sinda na magadan o gumadan... Yaon sa ibaba si Cabésang Tales asin inibanhan ako sagkod digdi! Inoolit ko saimo, maiba ka samuya o pagmamarhayon mong makabantaag ka sa mga maraot na boot kan sakong mga pagiriba? Sa mga hidaleng magagabat an pagpahayag na daing kinakaipuhan iyo an pagbalad sa sadiri sa kaangotan kan magkasi nagiiwal na pangkat.”
Makapira haprosa ni Basilio su saiyang pandok na baga boot magimata sa sarong kapurisawan; namaté nyang malipot su saiyang Angog.
“Magdisidir ka!” an ulit ni Simoun.
“Asi anong... sukat kong gibohon?” naghapot sa tingog na nalalamos, pasa maluya.
“Sarong bagay na masipag na marhay,” an simbag ni Simoun na su lawog naliwanagan nin sarong sirang nin pagsarig; “nin huli ta mamahala ako kan panggarakan (338), dai ako makakapaglibanglibang sa ibang gagaweon. Kaipuhan ko na, alintanang an pangataman kan bilog na lungsod nasa manlaenlaen na pook, ika bilang pamayo nin sarong peloton buksan mong pirit an pinto kan convento ni Santa Clara asin koahon mo duMediaWiki:Proofreadpage pagenum templateman an saro katawo na, maliban sakuya asin ki Capitan Tiago, daing ibang makakamidbid ika... Dai ka nasa ano man na panganib.”
“Si Maria Clara!” an hagayhay kan hagbayon!
“Oho, si Maria Clara!” an olit ni Simoun asin iyo pa gana su saiyang tingog magkaigwa nin daging na mamondo asin sa tawo; “boot ko syang iligtas, sa pagligtas saiya muya kong mabthay ako, nagbalik ako . . . ginigibo ko an himagsikan ta huli lamang sa sarong himagsikan mabubuksan ko an mga tata kan mga convento!”
“Ay!” an olay ni Basilio, na pinagtakop su magibong na kamot; “lawat ka nang ominabot, lawat na marhay!”
“Dai ngata?” an hapot ni Simoun na kanayon kominorondot.
“Si Maria Clara nagadan!”’
“Nagadan?” naghapot sya sa tingog na makangingirat.
“Ngunyan na hapon, sa ika-anom na horas; ngunyan sukat nang masa...”
“Bakong totoo!” ominongal si Simoun malungsi asin daing pagkanoltol, “bakong totoo! Si Maria Clara buhay, si Maria Clara dapat mabthay! Sarong matalaw na pasarahotan... dai nagadan, asin ngunyan na banggi ililigtas ko sya o sa aga gadan ka!”
Nangirogkirog si Basilio.
“Nagkapira nang aldaw na hominélang asin ako nagpapa-convento sa pagkoa nin mga bareta. Hilinga, uya an surat ni Padre Salvi na dara ni Padre Irene nagdamlag nin kahihibi si Capitan Tiago, naghahadok asin nag- hahagad nin tawad sa retrato kan saiyang aki sagkod na sominampot sa pagsigarilyo nin dakol na opio... Ngunyan na hapon inagoniyasan sya.”
“Ah!” an hagayhay ni Simoun, asin pakakapote kan magibong na kamot su salyang payo dai na naghirohiro.
Nakagiromdom na nakadangog man nanggad sya nin agonias alintangang nagroronda sya sa palibot kan convento.
“Gadan!” nagtaram sa tingog na orog kahababa na baga sarong anino an nagtaram, “gadan! gadan na dai ko man lamang nahiling, nagadan na daing pakadram
na nabubuhay ako huli saiya, nagadan nagtitios...”
Asin kan makamaté na sarong makangingirhat na MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatebarongbarong, sarong barongbarong nin aripuros asin dagoldol na mayong tagdo nin oran, mga siloksigok na daing mga luha, mga kurdhaw na daing mga kataga, nagoongal sa saiyang daghan asin masulwak siring sa mainit na lava haloy nang nahahagwis (339), sibot na lominuwas sa lambanan. Nadangog ni Basilio na lominosad sya sa hagyanan na bakong sorokol su mga lakad, baralanggo; nakadangog nin sarong garo napopdot na kinurahaw, kurahaw na garo naghaharubay kan pagdatong kan kagadanan, hararom, nangongorog, malipungaw, mala ngani, ta su hagbayon bominuhat sa saiyang silla, malungsi asin tinanatakigan, alagad nadangog su mga linakad na nagkakaparara asin su pata sa may lansangan na matanog sa nagpipinto.
“Makauugay na ginoo!” an sabi sa hababang tingog asin su saiyang mga mata napano nin mga luha,
Asin dai nakagiromdom na magadal, nakakalakop su paghiling sa ruwang pagiisipisip kan kapaladan kan duwang itong linalang, su sarong hagbayon, mayaman, halangkaw an inadalan, hiwas, kagrogaring kan saiyang mga kapaladan, may masagang ngapit sa panahon sa harayo, asin sya, magayon siring sa sarong pangatorogan, dalisay, pano nin pagtubod asin daing pagalamaam, pinagtotorotabyon sa tahaw nin mga pagkamoot asin nin mga hoyom, natatalaga sa sarong magayagayang adha (340), na pakamahalon sa angkos asin galangan sa kinaban, asin minsan siring, sa duwang itong linalang na mga tagob nin pagkamoot, nin mga penarangan (341) asin mga pagsarig, huli sa sarong mapanggadan na kapaladan naglalakaw syang lagalag sa kinaban ginogoyod daing ontok nin sarong arimborong nin dugo asin nin mga luha, nagsasabwag kan karat-an sa lugar na magibo nin marahay, ibinabagsak an kabanalan asin pinapadakula an maraot na kaugalean, alintanang sya naghihingagdan sa makagigilantas na limpoy kan claustro, na pinaghahanapan nya gayod kan katiwasayan asin sakalé makasompong nin mga pagtios, saen sya lominaog na malinig asin daing digta asin naotsan siring sa sarong loyos na burak!..
!Matorog ka sa katiwasayan, makautigay na aking babaye kan daing palad kong bansa! Lobongan sa hikay an mga kawilihan kan saimong pagkaaki, na lomiMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenoyos sa saiyang karigonan! Kun an sarong banwaan dai makapagdolot sa saiyang mga virgen nin sarong moninong na pagsadiri, sa pagampon kan sinanglitan na pakahiwas; kun panghihimula sana an ikakapamana nin lalaki sa babayeng balo, mga luha sa ina asin pagkaoripon sa mga aking lalaki, marahay an saindong gibo sa pagsilot nindo sa saindong sadiri na magdanay sa daing katapusan na kabinian, linalamos nindo sa laog kan saindong ginhawa an banhi nin sinumpaan na mga ipangangaki ngapit! Ah, marhay ka ta dai ka mangingibigkibig sa saimong linobngan sa pagdangog kan gasod kan mga naghihingagdan sa kadikloman, kan mga nagmamateng igwang pakpak asin nagkakataralikala, nin mga nagkakaralamos sa kakulangan nin pakahiwas! Lakaw, lakaw sa kaibahan kan mga pangatorogan kan mga tagapagawit sa rona nin daing sokol, anino nin babaye na naanilag sa siring nin tala-sinag, ipinaghahaginghing nin mga honodhonod na mga sanga nin kabotongan... Mamongaya an babayeng nagagadan na pinagtangisan, an minawdalat sa puso kan namomoot saiya nin sarong malinig na vision, sarong banal na giromdom, dai nadigtaan nin mga dustang pakamaté na pinapaosbog kan mga taon! Hilinga, ipinapagiromdom nyamo saimo! Sa dalisay an angkas kan satuyang bansa, sa tongod kan saiyang bughaw na langit, sa mga alon kan danaw na nabibilanggo nin mga bolod na zafiro asin nin mga pangpang na esmeralda; sa saiyang mga gabobog na mga sapa na nalilindongan nin botong, binobordahan kan mga burak asin binobuhay baga bilang kan mga atibagros asin mga kalibangbang kan saindang nangangalangalang asin mga kapritsong layog na baga nakikipagkarawat sa angkas; sa kamoninongan kan satong mga kadlagan, sa awit kan satong mga sapa, sa oran nin mga brillante kan satong mga busay, sa masagang liwanag kan satong tala-sinag, sa mga hagayhay kan simuy kun banggi, gabos nagpapagiromdom kan banding kan namomotan, makikita ka nyamo sagkod noarin pa man siring kan samuyang pagpangatorogani saimo, mabahan, magayon, naghohoyomhoyom siring kan pagsirig, dalisay siring sa liwanag, alagad, mamondo asin malipungaw sa paghilinghiling kan satong mga pagtios!”