El Filibusterismo (Kadagosan kan Noli me Tángere)/XX
MediaWiki:Proofreadpage pagenum template
Pasting (279) na gayo su sinabi ni Padre Irene, na su mapadapit sa Academia nin kastila, na may panahon nang idinata, nagdadangadang sa sarong panghalengsiyahan (280). Si Don Custodio, an gaitang (281) na si Don Custodio, an orog kagaitang sa gabos na mga hokom sa ibabaw nin daga sunod sa sabi ni Ben Zayb, nangangataman kaito asin pinapaagi nya an mga aldaw sa pagbasa kan expediente asin minakatorog sya na daing naisipan na saiyang sukat gibohon; sa pagbangon nya sa minasunod na aldaw, iyo man gihapon an saiyang ginigibo, minatorog sya uh asin sa giraray siring an nangyayari. !Makuri an pagpapagal kan makauugay na ginoo, an pinakamagaitang sa mga hokom gabos sa kinaban! Boot syang makatiwail sa bagay na ito, sa pagsunod sa kahagadan nin gabos, sa mga fraile, sa alto empleado, sa condesa, ki Padre Irene asin sa saiyang mga principles liberales. Nakihumatol sya ki Ginoong Pasta asin si Ginoong Pasta binayaan syang nariribaraw asin nalolola pakatapus na isadol saiya an sarong laksa nin mga sarongat asin dai sa pagkahimo na mga bagay; nagihumapot ki Pepay na bailarina, asin si Pepay na bailarina, na daing pagdagamdam kun sa ano dapit an bagay na ito, huminagad saiya nin limang polong pisos sa pagpalobong sa saro nyang inaon na makalima na kagadan nin panale, o sa ikalima nang inaon na nagadan saiya, sunod sa lalong halawig na kasaysayan, minapirit na gayo na pangaranan na auxiliar de fomento, an saro nyang pinsan na tataong magbasa, magsurat asin magtogtog kan violin, mga bagay na harayong padagos na makapasabong ki Don Custodio nin sarong mapangligMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatetas na kaisipan.
Pakalihis nin duwang aldaw magpoon kan mga pangyari sa feria sa Quiapo, si Don Custodio nasa-paggibo siring sa giraray, pinagaadalan nya su expediente dai nya nadayag su mapalad na panghalengsiyahan. Alagad alintanang naghahakay, nagaabo, nagootoot (282) asin nagroromdom kan mga torotalibong asin kan mga paa ni Pepay, igwa kitang sasabihon dapit sa halangkaw na ining orang (283) tanganing masayod an dahelan kun ngata ta iminokna sya ni Padre Sibyla sa pagtapus sa siring kamatonok na asunto asin kun ano ta inako sya kan mga nasa ibang pangkat.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo (a) Buena Tinta (284), kabilang sa gabungan naiyan sa Manila na dai minalakad nin saro kun dai kabitan sa atubangan asin sa likudan kan mga pahayagan nin sangribong pagngaran sa pagapod saiya nin daingkapagalan, halangkaw-an-adal, mahimon, gaitang, hararom, may-pakasabot, mayaman asin iba pa, na baga nagkakatarakot na ikalibong sa iba na igwa nin siring man sanang pagngaran asin ikaduwang-ngaran, hoslaon asin daing-pakasabot. Sa gabos kaini, daing ano man minaluwas duman na maraot asin dai sya nariribaraw kan enot na censura. An Buena Tinta minaabot saiya hale sa pangyayari na saiyang kaugay-nin-boot si Ben Zayb, kasu ini sa duwang matanog na marhay na polemica (285) na saiyang pinangatigan sa laog nin halawig na mga bulan asin mga simba (286) sa mga columna kan mga pahayagan kun baga kaipuhan gumamit nin kopya na hongo, de copa o salakot, asin kun baga an plural kan caracter dapat na caracteres asin bakong caracteres, sa pagparigon kan saiyang mga pangatanosan sa giraray minasabi sya nin “constants de buena tinta” (287), “lo sabemos de buena tinta,” (288) asin iba, dangan na araman, huli ta sa Manila naaaraman an gabos asin ta an buena tinta na iyan daing iba kundi si Don Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo.
Aki pang marhay na nakadatong sa Manila, marhay su saiyang empleo na bilang nakapagtogot saiya na makapakasal sa sarong magayon na mestiza kabilang sa saro kan mga mayaman na angkos sa lungsod. Nin'huli ta igwa sya nin katutubong kapantasan, kadasigan asin makuring pagtiwala, nanodan nyang magamit nin marhay an gabungan na saiyang namumugtakan asin ipiMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatenangarakal nya su kuwarta kan saiyang agom, nakipagkontrata sa Pamahalaan asin sa Ayuntamiento, huli kaini ginibo syang consejal, dangan alcalde, vocal kan Sociedad Economica de Amigos del Pais, consejero de Administracion, presidente kan Junta Administrativa de Obras Pias, vocal kan Junta de la Misericordia, consilario kan Banco Espanol Filipino etc., etc., etc. Asin dai sukat akalaon na an mga etcetera na iniho nagpapakaagid sa parating ibinobugtak pakatapus nin sarong halawig na pagsambit nin mga titulo: si Don Custodio, na dai pa sagkod nakakita nin kasuratan dapit sa Marhay na Ginhawa, nakaabot sa pagka-vice presidente kan Junta de Sanidad sa Manila, totoo man na sa walong minabilog kaito saro sana an kinakaipuhan na maging sarong medico asin an sarong ini dai sukat maging sya. Siring man nagi syang vocal kan Junta Central de Vacuna, na binibilog nin tolong medico asin nin pitong bako kabilang sa mga ini iyo an arzobispo asin tolong provincial: nagi syang hermano nin mga cofradia asin mga archicofradias asin siring sa nakita na nyato vocal ponente kan Comision Superior kan Instruccion Prima ria na parating dai naghihiro, labis na mga dahelan na palibotan sya kan mga pahayagan nin mga panguri (289) maging kun naglalakbay, maging kun nagbabahon.
Minsan baga kaniguan an saiyang katongdan, si Don Custodio dai kabilang sa mga nagkakatorog sa mga sesion na nasisinangan laman, siring kan ibang mga kinatawan na mga matatakton asin mga hogakon, na magvoto sa kaibahan kan kadaklan. Katumang kan dakol na mga hade sa Europa na mga nagdadara kan titulo na hade sa Jerusalem, ginagamit ni Don Custodio an sa iyang karapatan asin kinokoa diyan an gabos na duga na mahihimo nyang makoa, kinokorondot na marhay an saiyang kiray pinapadaging an tingog, ibinabahon an mga kataga asin sa dakol na pangyayari sya an minagasto sa bilog na sesion nagoosip nin sarong osipon, nagdadata nin sarong mokna o minasolang sa sarong talagad (290) na pinagkorondotan sya. Minsan ngani bako pang lihis sa apat na polong taon, nagsasabi na pagtorotantanon an paggibo, na pakaisipon na gayo an ano man na iminomokna, asin sa ibaba idinodugang nya an melones! (291) na pakahona-honaon na gayo, magpakaingat na bulanos, na kaipuhan na mamidbid MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateang bansa huli ta ang mga kamugtakan kan mga indio, Kundi ang marhay na dangog kan ngaran na kastila, huli ta enot sinda mga kastila, huli ta an katinubdan etc. Nagpapakagiromdom pa sa Manila sa saro nyang talumpati kan iyo pa sanang pagmoknaan na gamiton na pagilawan an gas salihid sa dating lana nin niyog; sa panibagong ito, harayo nyang makita an pagkagadan kan industria kan lana, iyo nya sanang nagalinaw an mga kapakanan nin sarong consejal -- ta halawig an paghiling ni Don Custodio -- asin nakisuhay sya sa pamamatahaw kan makosog na daging kan saiyang ngimot, natuklasan nya na labilabi kaamay kan mokna asin hinolaan na magkakaigwa nin mga darakulang panggabungan na pagkagaraba (292). Dai man makulang sa kabantogan su saiyang pagsolong sa sarong serenata sentimental na boot ialay nin nagkapira sa sarong gobernador kan vispera kan saiyang paghale: si Don Custodio na may kadikit na kamondoan dahelan sa ano daw na kasingpilan-sa-boot na dai nyamo nagigiromdoman, nakanood na kun su nagdadangadang na tala kaiwal na dakula kan tihahale, na sa katakutan kan mga sa serenata, dai nagpangdaragos.
Sarong aldaw, pinagharatolan sya na pomuli sa Espana sa pagpabolong sa helang sa katoy, asin su mga pahayagan nagtararam dapit saiya na baga sarong Anteo (293) nanagkakaipong ibatay an bitis sa Inang Bansa sa pagkamit nin mga bagong kosog; alagad natuklasan su saiyang sadiri kan Anteong manilan-on (294) sa tahaw kan Corte, kayumpos asin daing halaga. Durnau bako syang siisay man asin nahihidaw nyang marhay su saiyang mga minamahal na mga pang-uri. Dai sya nakikipagsalaksalak sa mga halangkaw an kapaladan, an saiyang kakulangan nin pakanood dai saiya minatao nin dakulang halaga sa mga centros cientificos asin academias, asin huli kan saiyang kakulapusan asin dahel kan saiyang politica de convento (295), nganga syang minaluwas sa mga katiripunan, baldi, sinolang, dai syang nakoang ano man na malinaw kundi na duman nagbabaradolan nin sable asin nagsusurugal nin kosog. Natatago-dai nya su mga mahoyong mga sorogoon sa Manila na nagtitirios kan gabos nyang gibong sa impertinente, asin ta kun siring sa akala nya sukat na iyong pagmarhayon an mga ito; nin huli ta ibinugtak sya kan tiglipot sa pagoltanan nin sarong bagahan MediaWiki:Proofreadpage pagenum template(296) asin pulmonia, nahihidaw nya su tiglipot sa Manila, saen igo na saiya an sarong masipag na bufanda; kun tigfnit saiyang natatago-dai an silla perezoza asin su batd na nagkakayab saiya, sa kabilogan, sa Madrid saro sya sa kadaklan, asin dangan pang may sol-ot syang mga brillante, napagkamaloan pa sya giraray na sarong hamak na tawo na dai tataong maglakaw, asin nagkaigwa naman nin pangyari na pinaglubahan syang sarong Indiana, pinaglanghadan su saiyang mga kapurisawan asin ginibo syang karawan nin nagkapirang mga sopsop na saiyang pinadaragit. Huli sa saiyang maraot na boot sa mga conservadores na nagbibinongog sana sa saiyang mga hatol, siring kan mga gorristas na linilimasan an saiyang bolsa, nagpahayag na nasa gampi sya kan partido liberal nagpuli sa Filipinas bago matapus su taon, kun dai narahay su helang sa katoy, ribaraw na lubos sa saiyang mga kaisipan.
Su kagsarong bulan nin pagkabuhay sa Corte, na pinaagi sa pagiriba nin mga politico de cafe (297) na haros gabos mga cesante; su nagkakapirang mga talumpati na pinanorotakma digdi asin duman an siring-siring kaini o iyo ining kasuratan nin pagsolang asin an bilog na itong sa politicang pagkabuhay na minasaromsom baga bilang sa angkasa, magpoon sa mga pabologan (298) na saiyang pinagpapabologan asin alintanang binobologan sya ipinamamantaag nya an saiyang programa sagkod sa mga dulaan saen natutunaw baga bilang sa mga mabansay na katarahanan asin mga kataga nin tataramon na nagkaakigwa nin bunga baga bi lang an manibaibang kuray nin mga credos politicos, an mga pagkaralaen nin ganan, mga dai pagkaoroyon, mga dai nasisinangan, asin iba pa, an gabos na ito alinatang naghaharayo sa Europa minalataw uli dara an mapangyaring tagok sa laog kan saiyang ginhawa bilang sa ihinasok na banhi, na naoolang sa pagtalubo huli sa mahiribog na kadahonan, mala ngani ta kan pagdoong sa Manila, pinagakala na babagohon nya an pagkabuhay kaito (299) asin mala ngani ta igwa sya nin orog kabanal na mga mokna asin orog kadalisay na mga kaisi pan.
Kan mga enot na bulan kan saiyang pagdatong, gabos anas pagsabi dapit sa Corte, dapit sa mga marhay nyang katood, dapit sa Kasalihid na Ini, dapit sa Kasalihid na Ito, Kinatawan C, Manunurat B; dai nin pangyari daMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatepit sa politica, daing escandalo sa corte, na dai syang pakaaram sagkod sa pinakasadit na pangdiyang (300), nin tawong may katongdan na dai nya talastas an hilom kan saiyang pribadong pagkabuhay, ni mahimong mangyari an ano man na dai ngona nya ginalinaw, ni pinagboot an arin man na kabaklean na dai sya hinagadan kan saiyang ganan asin an gabos na ini tagob nin mga atake sa mga conservadores, kaiba an tunay na kabaldian, nin mga paghagad nin tawad kan partido liberal, nin sarong oroosipon digdi, sarong kataga, nin tataramon duman nin sarong tawong dakula, na minabal-ot na baga habo nin mga paanyaya asin mga empleo na saiyang hinaboan tanganing dai sya makautang nin ano man sa mga conservadores. Siring an saiyang labis na kahimonan kan mga enot na itong aldaw saen an nagkakapirang mga magkatorotaragbo sa almacen nin mga korokakanon na saiyang pigtataga-duman, nagparalagda sa partido liberal asin inapod na mga liberal si Don Eulogio Badana, retiradong sargento kan mga carabinero, an honradong si Armendia piloto asin puribundong carlista, si Don Eusebio Picote, inspector sa aduana asin si Don Bonifacio Tacon, zapatero asin talabartero.
Alagad, su mga gambira (301), kulang nin mga padagka asin nin pakikipagbaka, sa luhayluhay nagromarom. Dai sya nagbabasa kan mga pahayagan na mga nagdadatong saiya mga hale sa Espana, huli ta minaabot nagkakaparakete, asin pinapahakay sya an saiyang pagkahiling; an mga pakiran (302) na saiyang nagkatarakma, anas na ginaramit gabos, nagkakairipo nin pakosog asin darai duman su saiyang mga tagapagtalumpati; asin minsan ngani makosog an surugal sa mga casino sa Manila asin itinatao an igong mga pabagsak siring sa likos kan Corte, sa mga ito dai togot an ano man na talumpati sa pagpukaw nin mga sa politikang pakiran. Alagad si Don Custodio bakong hogakon, minagawe nin labis pa kan saiyang muya, naggigibo, asin sa saiyang pagkagalinaw na mawawalat nya an saiyang mga tulang sa Filipinas asin sa pagloba na an bansang ito iyo an saiyang rogaring na suwasana (303), pinanongdan ito kan saiyang mga pagmato asin naghona na nahimo nyang maging masamwang ito sa pagpangatorogan bilang nin sarong kalat nin mga kabaklean asin mga mokna na baga dai sa pagkahimo. Sya na ito na MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatepagkadangog sa Madrid na sa Paris an mga tinampo pinaglapatan nin mga tabla, kan panahon na ito dai pa ginigibo sa Espana, isinadol nyang gibohon man sa Manila, bugtakan an mga lansangan nin mga tabla na iparako siring kan nakikita sa mga harong; sya ito na sa pagmondo nya huli kan mga acidente sa mga lunadan na duwang rueda, tanganing malikayan an siring na mga pangyayari, sunod sa saiyang katigayonan dapat magkaigwa nin dai kumulang sa tolo; sya man ito na kan nagsalihid syang bilang Vice Presidente kan Junta de Sanidad, nafsipan nyang pagpaasohan gabos, sagkod kan mga hatod-kawat na mga hale sa mga dinadamat na mga pook; sya man itong, huli sa pagkaherak sa mga bilanggo na naggagaramlang sa tahaw kan Init nin saldang asin muya man nya na makatikis an pamahalaan sa pagtostos manongod sa mga kagamitan kan mga ito, iminokna nya papagbahagon sana an mga ito asin papagtorokloson sa baldit (304) na aldaw, banggi. Nagtataka sya, naaangot na sa saiyang mga mokna may mga magsolang, alagad nararanga sya sa pagisip na an tawong may halaga igwa nin mga kaiwal, asin nanghihimalos sa pagatake asin sa pagwasak sa gabos na mga mokna na mga marhay asin mga maraot na idinadata kan iba.
Nin huli ta nagpapahayag syang liberal, kan hapoton sya kun ano an pagloba nya sa mga indio, parating minasimbag, na baga minagibo nin sarong dakulang favor, na an mga indio may kakayahan sa pagtotoklos asin mga artes imitativas (boot nyang sabihon musica, pintura asin escultura), asin idinodugang su saiyang da ting sarabihon na sa pakamidbid sa mga iyan kaipuhan na igwa ka na nin dakol na mga taon sa bansa. Alagad kun nakakadangog nin sarong nangingibabaw sa sarong bakong toklos okun arte imitativa, halimbawa sa quimica, medicina o filosofla, minasabi sya Psh! nanunuga ... bakong mangmang! asin dai sya nagduduwaduwa na sa ugat nin siring na indio nagbobolos sukat an dakol na dugong kastila, asin kun dai syang nakokoa minsan ngani igot sa boot su saiyang paghanap, minahanap sya nin japones na gikan; kan panahon na ito nagpopoon na su kinausohan na ipagsahot sa mga japones asin mga arabes an ano man na marhay na sukat magkaigwa an mga Filipino. Sa ki Don Custodio an kundiman, an balitaw, an kumingtang, mga togtogon na arabe siring kan MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateabakada kan mga Filipino kaitong soanoy asin konon sya kaito minsan dai nya midbid maguing an arabe (305) asin dai pa man nya nahiling an abakadang ito.
“Arabe asin gikan sa orog kadalisay na arabe!” an sabi ki Ben Zayb sa tingog na dai minaako nin simbag; “kun baga man, intsik.”
Asin minadugang pa kaiba an sarong may kahologan na kiyat:
“Dai sukat, dai nin ano man na sukat maging sadyating (306) sa mga indio, nasabotan mo? Minamahal ko sinda nin makuri, alagad dai nin ano man na dapat ipagomaw sainda tara minakorosog an boot asin nagkakapaharamak.”
Kun gayod minasabi:
“Kaniguan na gayo an pagmahal nyako sa mga indio nagsadiri akong maging saindang ama asin tagapagsorog, alagad kaipuhan na lambang sarong bagay mamugtak sa kamumugtakan kaiyan. An iba ipinangaki sa pagboot asin an iba man sa pagkuyog, malinaw na gayo na an katotoohan na ini dai ikakasabi sa halangkaw na tingog, alagad isinasagawe na daing dakol na tataramon. Asin hilinga, an palakaw nasa mga sa aking gawe. Kun boot mong sakopon an banwaan, papaniwalaon mo na sya sakop; sa enot na aldaw mangisi, sa ikaduwa makikisuhay, sa ikatolo magduduwaduwa asin sa ikaapat maniniwala. Tanganing an Filipino maging makinuyogkuyog, kaipuhan na oliton mo saiya sa lambang aldaw na sya siring asin na sya kablas. Anong papakinabangon nya na magtubod sa ibang ba gay kun lumuwas syang sarong daing palad? Asin maniwala ka sakuya, sarong gawe nin pagkaugay na ingatan an lambang linalang sa namumugtakan kaiyan; yaon diyan an kahusayan, an pagkabaragaybagay. Diyan namumugtak an kadonongan sa pagpamahala.”
Si Don Custodio sa pagtaram dapit sa saiyang politica dai na nasisinangan kan tataramon na arte. Asin sa pagsabing pamamahala hinohunat su kamot, iniibaba hokawong sa langkaw nin sarong tawong naglolohod.
Kun mapadapit sa mga pangkatinubdan na tipyata (307) ipinagdodorodakula nya na sya catolico, ah! an catolicang Espana, an daga ni Maria na Orog Kabanal... sarong liberal mangyari asin sukat maging cato lico saen an mga dai pa man nin pakasabot ibinibilang sinda na mga dios o minsan na lamang mga santo, siring MediaWiki:Proofreadpage pagenum templateman an sarong mulato (308) nabibilang na puti sa Cafreria. Minsan siring, nagkakaon nin carne kun Lapas, maliban lamang kun Viernes Santo, sagkod pa man dai nagkukumpisal, dai nagtutubod sa mga gibongngangalasan siring man sa dai-pagkamale kan Papa, asin kun naghihinaniog nin misa, su sa ika-sampolong horas an sinisimbahan, o su pinahalipot, su misa de tropa. Minsan sa Madrid pinaglibliban nya su mga ordenes religiosas tanganing makabagay sya sa pook na saiyang nabubuhayan, ibinibilang an mga ito (309) na lihis na sa panahon, pinaglalanghadan nya su Inquisicion asin nagoosipon nin mga rapsak o makangingisi na osipon saen nagsasarayaw su mga habito o, sa orog karahay na pagtaram, mga fraile na mga mayong habito, alagad kan magtaram dapit sa Filipinas na sukat pamahalaan nin mga napapalaen na mga katogonan, nagbabahon, minaladlad nin sarong paghiling nin pagkaigwa nin pakasabot, hinohonat giraray su kamot sa misteriosong langkaw.
“Kaipuhan an mga fraile, saro sindang karat-an na kaipuhan,” an sabi.
Asin naangot nin makuri kun may indio na nangangahas na magborongborong sa mga gibong-ngangalasan o dai nagtutubod sa Papa. Gabos na mga pasakit kan Inquisicion kakadikit na gayo sa pagpadusa sa siring na kapangahasan. Kun sinosolang sya na an pagsasakop o an pamumuhay huli sa pagkadaing pakasabot igwa nin ibang ngaran na bakong marhay pagdangogon asin pinadudusahan kan mga katogonan kun an may sala saro sanang gayo, sya minaiktad sa pagsambit nin ibang mga colonia.
“Kita,” an sabi sa saiyang pangaseremonyang tingog, “makakapagorolay nin halangkaw na gayo! Bako kitang arog kan mga ingles asin kan mga holandes na sa pagpadanay sa mga banwaan sa pagpasakop naggagaramit nin latigo ... nakakatigayon kita nin ibang mga palakaw na orog kasuwabe, lalong seguro; an maginhawang lasig kan mga fraile orog karahay sa latigong ingles... ”
An saiyang ining kataga nin tataramon nakalalang nin marhay na kapaladan asin sa halawig na panahon pinagolitolit ito ni Ben Zayb asin sa kaibahan nya su bilog na Manila, su Manila na tagapagisip nagrokyaw kaito; su kataga nin tataramon nakadatong sagkod sa Gorte, sinambit sa Parlamento bilang sa sarong liberal MediaWiki:Proofreadpage pagenum templatena haloy nang pagerok etc., etc. etc. asin su mga fraile, na nagkairigwa nin dangog huli kan pagkabagay asin kan makita na tugsad na su saindang marhay na da ngog, pinadararahan sya nin mga chocalate na inarroba, pabalik na iinuli kan dai masosoholan na si Don Custodio, na an mabansay na gawe ipinanghalimbawa tolos ni Ben Zayb kan sa ki Epaminondas. Alagad an Epaminondas ngunyan na panahon minagamit nin badas kun nasa kaangotan, asin saiyang isinasadol!
Kan mga aldaw na ito, su mga convento, sa kahandalan na tumao nin ganan oyon sa kahagadan kan mga estudiante, inoulit su saindang mga pabalik asin kan hapon na pagkahiling nyato saiya, makuring gayo su saiyang kasibotan, tara nasusugal su saiyang dangog na giyatang. Mahigit nang kaglimang aldaw na nasa kapangyarihan nya su expediente asin kan agang ito su halangkaw na empleado, pakaomawa su saiyang kahimonan, naghapot saiya kan saiyang ganan. Si Don Custodio sominimbag kaiba an sarong misteriosong grabedad ipinasabot nya na saiya nang natapus: hominoyom su halangkaw na empleado, asin sinasaringgawan sya asin inoosig ngunyan kan hoyom na ito.
Siring sa sinabi na nyamo, hakay sanang hakay. Sa saro kan mga hirong ito, kan muklaton su saiyang mga mata asin kipoton su saiyang ngimot, nakakita nin halabang taytay nin mga darakulang sobre, na mahusay su pagkapamugtak sa sarong mamayrahay na estanteng kamagong: sa likod kan lambang saro nababasa sa da rakulang titik: MGA MOKNA.
Nakalingaw sa sarong hidale kan saiyang mga kasibutan asin kan mga torotalibong ni Pepay, sa pagisipisip na an gabos na namumugtak sa mga alontagang ito mga gikan sa saiyang matubang na payo sa mga horas nin pasabong! !Pira daw na mga tipyatang sidyating (310), pirang mga kaisipan na mga halangkaw, pirang mga palakaw na tagapagligtas sa pagtios kan Filipinas! An pagkadaing-katapusan asin an pagromdom sa utang na boot kan bansa naseseguro nyang gayo! Nakakaagid sa sarong gurang na may kaaplingan sa kaogmahan na nakatuklas nin alamagon na pakete nin mga surat nin pagkamoot, tominindog si Don Custodio asin rominani sa estante. Su enot na sobre, mahibog, botog, may paksa na MGA MOKNA na imomokna.
“Dai!” an sabi sa hababang tingog; “may mga maMediaWiki:Proofreadpage pagenum templatebabansay na bagay, alagad sangtaon an kaipuhan sa pagbasa kan mga iyan.”
Su ikaduwa, na mahibog man na gayo, an paksa: MOKNANG pinagaadalan,” “Dai man!”
Dangan su mga MOKNA na pinagtataodtaod ...” “MGA MOKNANG idinata...” “MGA MOKNANG isinikwal...”
“MGA MOKNANG inoyonan ... ” “MGA MOKNANG dai ngona pinadagos...” Kadikit na bagay an laog kan mga sobreng iniho, asin su huri lalo na, su sa MGA MOKNA na gigibohon na.
Bominisngag si Don Custodio, ano daw an itoon? Nakalingaw na kan laog kaito. Sarong dahon nin papel na madulaw nagooldot sa duwang patos, na baga idinidiwal saiya kan sobre su dila.
Kinoa ito sa armario asin binuksan: su mokna kan Escuela de Artes y Oficios.
“Yawa!” saiyang hagayhay; “alagad pinangakoan na ini kan Padres Agustinos ...”
Panale sanang tinaptap su saiyang angog, kominorondot, sarong kapahayagan nin tagumpay lominadawan sa saiyang lawog.
“!Igwa na ako kan sukat na solution, k--!” an sabi sa halangkaw na tingog na bako man na su eureka (311), alagad minapoon sa natatapusan kaini; “haman na an sakong ganan.”
Asin pakaolita nin makalima o makaanom su saiyang napapalaen na eureka na minahagupas sa angkas siring sa magayayang mga hagupas nin latigo, nagsasaga sa kagayagayahan napasiring sa saiyang lamesa asin nagpoon nin pagsurat nin rawitdawit.